Միջնորդ և բարեխոս (լատիներեն՝ «Mediatrix», Մեդիատրիքս) հասկացությունը Սուրբ Կույս Մարիամի տիտղոսներից է, որով մատնանշվում է նրա միջնորդական, բարեխոսական դերն ու պաշտոնը իր Որդու՝ Հիսուս Քրիստոսի կողմից ի կատար ածված փրկագործության մեջ. Քրիստոսը Մարիամի միջոցով է աստվածային շնորհները փոխանցում Իր Եկեղեցուն:
Սա հնագույն տիտղոս է: Դեռևս 4-րդ դարում Սբ. Եփրեմ Ասորին (306-373) Մարիամի մասին գրում էր. «Միջնորդից [Քրիստոսից] հետո դու, Մարիա՜մ, ողջ աշխարհի բարեխոսն ես»: Այս տիտղոսը 5-րդ դարում գործածել է նաև Բարսեղ Սելևկիացին, իսկ 8-րդ դարում՝ Սբ. Անդրեաս Կրետացին (660-740) և Սբ. Հովհան Դամասկացին (670/680-749): Այս վաղ հիշատակումները Մարիամի միջնորդությունը առավել բարձր են դասում մյուս բոլոր Սրբերի բարեխոսությունից: Մարիամի դիրքը՝ որպես Փրկչի Մայր և շնորհների աղբյուր, նրան արտոնյալ դիրք են շնորհում բոլոր Սրբերի մեջ:
Միջին դարերում այս տիտղոսը գործածում էին Սբ. Բեռնարդոս Քլերվոյացին (1090-1153), Սբ. Բոնավենտուրան (1221-1274) և Սբ. Բեռնարդինոս Սիենացին (1380-1444): 13-րդ դարում Սբ. Թովմա Աքուինացին (1225-1274) գրում էր, որ միայն Հիսուս Քրիստոսը կարող է լինել Աստծո և մարդկության միջև կատարյալ Միջնորդը, բայց դա չի արգելում, որ մյուս Սրբերն էլ կոչվեն միջնորդներ, որովհետև նրանք աջակցում և պատրաստում են միությունը՝ Աստծո և մարդկանց միջև:
Նույն միտքը հաստատվեց նաև 16-րդ դարում՝ Տրիդենտյան Ժողովի կողմից, ուր հայտարարվեց, որ «Սրբերը, որ թագավորում են Քրիստոսի հետ միասին, իրենց սեփական աղոթքն են առաքում առ Աստված՝ մարդկանց համար, և որ լավ ու շատ օգտակար է դիմել Սրբերին և ապավինել նրանց աղոթքներին ու օգնությանը՝ Աստծուց բարիք ձեռք բերելու համար, Նրա Որդու՝ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի միջոցով, Ով մեր միակ Փրկագնողն ու Փրկիչն է»:
18-րդ դարում Մարիամի միջնորդությանն ու բարեխոսությանը ապավինելու մասին բավական ընդարձակ կերպով գրեցին Սբ. Լուի-Մարի Մոնֆորտացին (1673-1716) և Սբ. Ալֆոնսոս Դե'Լիգուորին (1696-1787): Մոնֆորտացին գրում էր, որ Մարիամը, Հիսուսի հետ իր յուրահատուկ հարաբերության շնորհիվ, այն բնական ճանապարհն է, որով կարող ենք առավել հեշտությամբ մոտենալ Հիսուսին: Մարիամի միջնորդությանն ապավինելը Մոնֆորտացին բացատրում էր հետևյալ արտահայտությամբ. « [...] բոլոր քայլերն անել Մարիամի միջոցով, Մարիամի հետ, Մարիամի մեջ և Մարիամի համար, որպեսզի այդ քայլերը կարողանանք անել առավել կատարյալ կերպով՝ Հիսուսի միջոցով, Հիսուսի հետ, Հիսուսի մեջ և Հիսուսի համար [...] »:
Սբ. Ալֆոնսոս Դե'Լիգուորին իր «Աղոթքի մասին» գրքում վերանայում է Թովմա Աքուինացու և Բեռնարդոս Քլերվոյացու գրությունները Սրբերի բարեխոսության և Մարիամի միջնորդական առաքելության մասին, և զորեղ կերպով պաշտպանում է Մարիամի այդ տիտղոսը:
19-21-րդ դարերում մի քանի Սրբազան Պապեր գործածել են Մարիամի «Միջնորդ» տիտղոսը. Լևոն Տասներեքերորդը, Պիուս Տասներորդը, Բենեդիկտոս Տասնհինգերորդը, Պիուս Տասնմեկերորդը, և հատկապես՝ Սբ. Հովհաննես Պողոս Երկրորդը, ով իր «Փրկչի Մայրը» («Redemptoris Mater») Առաքելական Նամակի երրորդ մասում («Մայրական միջնորդությունը») գրում է.
«Մարիամի մայրական դերը մարդկանց նկատմամբ ո՛չ մի կերպ չի նվազեցնում կամ վերացնում Քրիստոսի եզակի միջնորդությունը, այլ ավելի՝ ցույց է տալիս դրա զորությունը. դա միջնորդություն է՝ Քրիստոսի մեջ։ [...] Շնորհի և գերբնական կյանքի այս լիության միջոցով նա յուրահատուկ կերպով նախատրամադրված էր համագործակցելու Քրիստոսի՝ մարդկային փրկության Միակ Միջնորդի հետ: Եվ այդպիսի համագործակցությունը ճշգրտորեն նրա միջնորդությունն է, ստորադաս՝ Քրիստոսի միջնորդությանը»:
Կաթոլիկ աստվածաբանների համար անվիճելի է, որ Տեր Հիսուս Քրիստոսը միակ Միջնորդն է՝ Աստծո և մարդկային ցեղի միջև, մանավանդ՝ փրկագնելու Իր ազատարար առաքելությամբ, փաստված՝ Գողգոթայի վրա Խաչելությամբ: Ըստ այդմ, «Միջնորդ» եզրը՝ ուղիղ իմաստով, պատշաճ է միայն Հիսուսին՝ Հայր Աստծո հետ Իր հարաբերության մեջ, բայց ստորադաս կերպով նաև Սրբերը, քրիստոնյաները կատարում են միջնորդություն, «որն արդյունավորվում է Քրիստոսի միջոցով, Քրիստոսի հետ և Քրիստոսի մեջ: Ստորադաս միջնորդը երբեք առանձին չէ, այլ՝ մշտապես կախված է Հիսուսից»:
Կաթոլիկ Եկեղեցու Քրիստոնեականը, հղում անելով Վատիկանյան Երկրորդ Ժողովի «Լույս հեթանոսաց» (Lumen Gentium) վավերագրին, որտեղ Մարիամը կոչվում է «Փաստաբան, Օժանդակող, Օգնական և Միջնորդ», հաստատում է.
«Երկինք վերափոխվելով՝ նա չթողեց այս փրկարար գործառույթը, այլ՝ Իր բազմակողմանի բարեխոսությամբ շարունակում է մեր համար բերել հավիտենական փրկության պարգևները։ [...] Այդ պատճառով Երանելի Կույսին Եկեղեցում դիմում են Փաստաբանի, Օժանդակողի, Օգնականի և Միջնորդի տիտղոսներով (Lumen gentium, 62)։ [...] Երանելի Կույսի կենարար ներգործությունը մարդկանց վրա [...] բխում է Քրիստոսի վաստակների գերառատությունից, [...] հիմնվում է Նրա միջնորդության վրա, ամբողջությամբ կախված է դրանից և իր ողջ զորությունը քաղում է դրանից (Lumen gentium, 60): Ո՛չ մի արարած երբեք չի կարող հավասար դասվել Մարդեղացած Խոսքին ու Փրկագնողին, բայց ճիշտ ինչպես Քրիստոսի քահանայությանը տարբեր ձևերով մասնակցում են Նրա սպասավորներն ու հավատացյալները, և ինչպես Աստծո միակ բարությունը տարբեր ձևերով է ճառագում Նրա արարածների մեջ, այդպես էլ Փրկագնողի միակ միջնորդությունը չի բացառում, այլ ավելի՝ ծնում է այս բազմազան համագործակցությունը, որը ո՛չ ա՛յլ ինչ է, քան մասնակցություն այս միակ աղբյուրին (Lumen gentium, 62)» (ԿԵՔ 969-970):
Միջնորդ բոլոր շնորհների
Մարիամին տրված «Միջնորդ» տիտղոսից անբաժան է «Միջնորդ բոլոր շնորհների» տիտղոսը, որն առավել հստակ ձևով է արտահայտում Երանելի Կույսի միջնորդական առաքելությունը՝ Փրկագործության մեջ: Ըստ մարեմաբանության այս ընկալման, աստվածային բոլոր շնորհները մարդկությանը հասնում են միայն Կույս Մարիամի միջոցով կամ միջնորդությամբ: 1894թ. Սեպտեմբերի 8-ի իր «Iucunda Semper Expectatione» («Միշտ ուրախալի սպասումով») շրջաբերական նամակում Լևոն Տասներեքերորդ Սրբազան Պապը (1810-1878-1903) գրում է. «Երբ աղոթքով դիմում ենք Մարիամին, դա համապատասխանում է նրա այն գործառույթին, որը նա անդադար կատարում է՝ լինելով Աստծո Գահի կողքին՝ որպես Աստվածային Շնորհի Միջնորդ»: Այս մասին Լևոն Տասներեքերորդ Պապը գրում է նաև իր մեկ ա՛յլ՝ 1891թ. Սեպտեմբերի 22-ի «Octobri mense» («Մինչ մոտենում ենք Հոկտեմբեր ամսին») կոչվող նամակում, որը Վարդարանի մասին է: Նա վստահ է, որ Քրիստոսի բոլոր շնորհները գալիս են Մարիամի միջոցով: Այս ուսմունքի աստվածաշնչյան և աստվածաբանական շատ պարզ ու հստակ հիմնավորումն այն է, որ Աստծո բոլոր շնորհները մարդկությանը եկան հանձինս Հիսուս Քրիստոսի, իսկ Ինքը՝ Հիսուս Քրիստոսը մարդկությանը եկավ Մարիամի միջոցով, և աստվածային այս մեթոդը շարունակվում է նաև այժմ։
Միջնորդ Մարիամի վերաբերյալ դոգմատիկ նոր ձևակերպման առաջարկներն ու շարժումները
1896թ.ին, ֆրանսիացի վարդապետ Հ. Ռընե-Մարի դը լա Բրուազը, մեկնաբանելով Լևոն Տասներեքերորդ Պապի վերջին նամակը, առաջարկեց, որ Սրբազան Պապը հռչակի նոր հրամանակարգ վարդապետություն (դոգմա) աստվածային շնորհների բաշխման մեջ Մարիամի դերակատարության մասին, բայց ո՛չ անհրաժեշտաբար Մարիամին հայտարարելով «Միջնորդ Բոլոր Շնորհների»[1]:
Ութ տարի անց, բելգիացի վարդապետ Հ. Ֆրանսուա Քսավիե Գոդթսը գրեց մի գիրք՝ «Աստվածամոր տիեզերական միջնորդության սահմանելիության մասին» (De definibilitate mediationis universalis Deiparae) վերնագրով, որտեղ հստակ կերպով առաջարկում էր, որ Մարիամը հռչակվի որպես «Միջնորդ Բոլոր Շնորհների»: 1921թ. Ապրիլին, Բելգիայի Արքեպիսկոպոս Կարդինալ Մերսիեն իր եղբայրակից եպիսկոպոսներին մի նամակ գրեց՝ ի աջակցություն այս գաղափարի: Ի պատասխան Բելգիայից եկած խնդրանքների, Սուրբ Աթոռը 1921-ին հավանություն տվեց այդ երկրում մի նոր տոնի հաստատմանը՝ նվիրված Բոլոր Շնորհների Միջնորդ Մարիամին:
Իսկ Մարիամի Միջնորդության նոր դոգմայի հռչակման վերաբերյալ բոլոր խնդրանքներին ի պատասխան, Վատիկանյան Երկրորդ Ժողովը որոշեց չգնալ այդ ճանապարհով, այլ փոխարենը՝ 1964թ.ի «Լույս հեթանոսաց» դոգմատիկ սահմանադրության մեջ Մարիամի Միջնորդ լինելու մասին հաստատեց, որ «դա պետք է հասկանալ այնպես, որ ո՛չ պակասեցնում և ո՛չ էլ ինչ որ մի բան ավելացնում է Քրիստոսի՝ Միակ Միջնորդի արժանապատվությանն ու արդյունավետությանը»:
1996թ. Օգոստոսին, Լեհաստանի Չեստոխովայի մարեմագիտական կոնգրեսի ընթացքում Սուրբ Աթոռի խնդրանքով ձևավորված հանձնաժողովն ուսումնասիրեց ներկա աստվածաբանների կարծիքները՝ Մարիամի «Միջնորդ, Համա-Փրկագնող, Փաստաբան» տիտղոսների վերաբերյալ մի նոր՝ հինգերորդ դոգմա հռչակելու առաջարկների վերաբերյալ, և հանդես եկավ հետևյալ եզրակացությամբ. «Պատեհ չէ դուրս գալ Վատիկանյան Երկրորդ Ժողովի նախանշած ճանապարհից և գնալ նոր դոգմայի հռչակման ճանապարհով, և այդ տիտղոսների վերաբերյալ հռչակել մարեմական հինգերորդ դոգմա»: Չեստոխովայի այս եզրակացության մեջ նկատվում է, որ թեև այդ տիտղոսներին կարելի է տալ հավատքի գանձարանին համապատասխան բովանդակություն, այնուամենայնիվ՝ «այդ առաջարկված տիտղոսները իմաստային անորոշություն ունեն, քանի որ դրանք կարելի է հասկանալ տարբեր իմաստներով»[2]:
Աշխարհականների և հոգևորականների խմբեր կամ շարժումներ այսօր էլ շարունակում են աշխատել՝ Մարիամի միջնորդության վերաբերյալ նոր դոգմայի հռչակման ուղղությամբ: Մի այդպիսի խումբ ինքն իրեն կոչում է «Միջնորդ Մարիամի ժողովրդի ձայն» - «Vox Populi Mariae Mediatrici»: 2008թ. Փետրվարի 8-ին հինգ կարդինալներ պաշտոնապես դիմեցին Բենեդիկտոս Տասնվեցերորդ Պապին՝ Մարիամին հռչակելու և՛ Համա-Փրկագնող (Co-Redemptrix), և՛ Միջնորդ (Mediatrix), իսկ ավելի ուշ՝ այդ խնդրանքի տակ ստորագրեցին հինգ հարյուր եպիսկոպոսներ: 2010թ. Մարտի 25-ին «Վատիկանից ներս» (Inside the Vatican) ամսագիրը և Սբ. Թոմաս Մուրի քոլեջը այս հարցի վերաբերյալ Հռոմում կազմակերպեցին մեկօրյա քննարկում:
Չնայած Կույս Մարիամի միջնորդական առաքելության դոգմատիկ ճանաչման ուղղությամբ կատարվող առաջարկներին Սուրբ Աթոռը պատասխանել է դեռևս Վատիկանյան Երկրորդ Ժողովի փաստաթղթերով, բայց առաջարկների շարունակականությունը վկայում է Տիրամոր միջնորդական առաքելության նկատմամբ Եկեղեցում ավանդաբար գոյություն ունեցող ամուր հավատքի և նվիրումի մասին, որն աշուշտ ապարդյուն չի կարող անցնել Տիրամոր մոտ, ով ոչինչ չի խնայում իրեն ապավինող իր զավակների համար:
