Գլուխ Դ. - ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ, ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԽՂՃԻ ՈՒ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԾԱԳՈՒՄԸ

Հարկավոր է քննել ևս երկու հարց. բարոյականության ծնունդը Դոկինսի և ընդհանրապես՝ մատերիալիստ էվոլյուցիոնիստների համաձայն, և նրանց պատմագրական նորարարական վարկածները: Սկսենք առաջինից:

Նախևառաջ էթիկան, կրոնի նման, նրանց համաձայն «ինչ-որ մի ուրիշ բանի երկրորդական արդյունքն է», դարվինյան հայեցակարգի հետևողությամբ, քանի որ դարվինիզմը Դոկինսի համար կրոն է, որը կարող է ամբողջական բացատրություն տալ բոլոր իրողություններին, թեև, օրինակի համար, ասում են «ինչ-որ մի ուրիշ բանի երկրորդական արդյունքը», բայց նվազագույն չափով անգամ չեն բացատրում, թե ի՛նչ է իրենից ներկայացնում այդ «ինչ-որ մի ուրիշ բան»ը:

Բարոյական զգացումը, հետևաբար, որ հազարամյա փիլիսոփայական և կրոնական ավանդության համաձայն տարբերում է մեզ կենդանիներից, մատերիալիստ էվոլյուցիոնիստների համաձայն, մինչդեռ, կապ չունի մեր ազատության հետ, իրողությունները քննելու և գնահատելու մեր բանականության կարողության հետ, բանականության որոշումների և զգայարանների ազդակների միջև ընտրելու հնարավորության հետ, որով օժտված է մեր կամքը, որն աշխատում է հաստատել մի հավասարակշռություն, որը կարող է գոհացնել մեր շնչավոր և հոգևոր բնությանը միաժամանակ: Մատերիալիստական որևէ մտահամակարգի նման, էվոլյուցիոնիստների համար նույնպես բարոյական զգացումը ինչ-որ սոսկ նյութական, բնազդային, նախասահմանված իրականություն է:

Դոկինսին և ընդհանրապես՝ այդ դպրոցի ներկայացուցիչներին լավագույնս հասկանալու համար կարող ենք ևս մեկ անգամ մեջբերել Էդոարդո Բոնչինելլիին, որի համաձայն, ճիշտ ինչպես Դոկինսի համաձայն, «կյանքն անիմաստ է» և ամեն բան նախասահմանված է մեր գեների կողմից. մինչև իսկ «մեր ազատությունը մեր գենետիկական ժառանգության նվերն է, կամ թերևս՝ վատությունը»: Ազատ կամքը, Բոնչինելլի համաձայն, ա՛յլ բան չէ, քան «մի անկատարություն, որը մենք գործածում ենք մեր սարսափելի շահերին ի նպաստ: Խնդիրը հետևյալն է. մենք՝ մարդիկս, որ կենդանիներ ենք, թեև էվոլյուցիոն գործընթացում ավելի զարգացած ենք, ինչպե՞ս ենք ավելի ազատ, քան ոչխարը կամ հավը: Ինչպե՞ս է կարողացել ազատ կամքը սողոսկել^[1] կենսաբանական էվոլյուցիայի մեջ: Իմ պատասխանն է. միայն գանգուղեղի թաղանթի մեջ, որը կենտրոնն է այն կարողությունների, որոնց անվանում ենք ''բարձրակարգ'', ունենք 100 միլիարդ բջիջ, որոնցից յուրաքանչյուրը մյուսներին հպվում է 10.000 մատներով (''սինապսի''), որոնց ընդհանուր գումարը կազմում է 1 միլիոն միլիարդ միացում, էլեկտրական միացումների նման: Նյութապես անհնարին է, որ մեր գենետիկական պաշարը ''տեղեկություններ'' կրի բոլոր այդ միացումների համար: Ահա այստեղից էլ հնարավորություն է ստեղծվում ընտրելու ազատության համար»^[2]:

Ակնհայտ երևում է, այս դեպքում նույնպես, որ գտնվում ենք մատերիալիստական չապացուցված և անապացուցելի դոգմայի դիմաց. այն, ինչը չի բովանդակվում էվոլյուցիոնիզմի սահմաններում, ինչը որ «նյութապես անհնարին է», ինքնաբերաբար հռչակվում է պատահականության արդյունք և, որպես այդպիսին, չի բացատրվում և չի կարող բացատրվել տրամաբանական անցումներով, այլ միայն հաստատվում է որպես պոստուլատ և ''սահմանվում է'' լեզվաբանական խաղերով, որոնց ետևում, իրականում, ոչինչ չկայ. նպաստավոր «անկատարություն», «նվեր», «վատություն», կամ ինչպես արտահայտվում է մի ուրիշ տեղ. «սառեցված պատահար»: Ահա Բոնչինելլիի միտքը. «Գենետիկական կոդը, ինչպես մենք այսօր այն ճանաչում ենք, առաջացել է պատահականորեն: Իրենից ներկայացնում է մի սառեցված պատահար, մի մասնավոր զուգադրություն, որը հնարավոր զուգադրություններից ո՛չ ավելի լավն է, ո՛չ էլ ավելի վատը: Գենետիկական կոդի օրինակը սառեցված պատահարի ամենահայտնի օրինակն է, բայց անշուշտ միակը չէ: Բջջային թաղանթի կառուցվածքը, սպիտակուցային սինթեզի մեխանիզմները, կերպը, որով բջիջները ծնում են շարժում, բջիջի ներսում օրգանների ներկայությունը, նյարդային բջիջների կառուցվածքը [...]:

Լեզուն և ինքնագիտակցությունը նույնպես, խորքում, կարող են նկատվել որպես սառեցված պատահարների երկու օրինակ: Հնարավոր է [ – անշուշտ սա սոսկ իր վարկածն է – ], որ այս երկու կարողություններն էլ առաջացել են պատահականորեն, թերևս որպես երկրորդական հետևանքները կենսաբանական այնպիսի ֆենոմենների, որոնք ավելի կարևոր են տեսակի հարմարման և շարունակության համար»:

Անհնարին է չնկատել, որ ''սահմանել'' գիտակցությունը որպես ''սառեցված պատահար'', ''երկրորդական հետևանք'', ''պատահականության արդյունք'', նշանակում է ճշմարտության և բարու փնտրտուքը զրկել որևէ իրական արդարացումից, վերածելով մարդուն բջիջների մի կույտի, որը զուրկ է իրական ազատությունից ու անձնականությունից: Այդ ''սահմանումն'' է՛լ ավելի անհիմն է դառնում այն պահին, երբ Բոնչինելլին, հրավիրված լինելով 2008 թվականին Սարցանայում կազմակերպված Մտքի Փառատոնին, գիտակցության ու մտքի և դրանց (ինչպես ինքն է անվանում) «մեխանիզմների» մասին խոսելիս, խոստովանում է. «Թե ի՛նչ է գիտակցությունը և թե ինչպե՛ս են այս շարժումները ժամանակ առ ժամանակ ծնվում նրանում, այս հարցերի շուրջ գրեթե ոչ ոք լրջորեն չի խոսում: Որովհետև դրանց մասին ոչ ոք ոչինչ չգիտի»^[3]: Տարբեր չէ մեկ ա՛յլ աթեիստի՝ Պիերջորջո Օդիֆրեդդիի դիրքորոշումը, երբ հաստատում է, թե «գիտակցությունը կարող է նկատվել որպես խայտառակության դրոշմը մի էվոլյուցիայի, որը տակավին թերի է և ընթացքի մեջ է, ավելի՝ քան որպես պատվո շքանշանը մի գերազանց և ամբողջացած էվոլյուցիայի: Այս տեսակետից դիտված, օրգանական անգիտակից կյանքը, օրինակ՝ բույսերինն ու կենդանիներինը, էվոլյուտիվ զարգացման մինչև իսկ ավելի բարձր մակարդակի վրա է, քան մարդկայինը»^[4]: Ինչպես ակնհայտ է, աթեիզմն իրականում չի պայքարում Աստծո դեմ. աթեիզմն իրականում պայքարում է մարդու արժանապատվության դեմ, ստորացնելով մարդուն բույսերից ու կենդանիներից էլ ներքև:

Իրականում բարոյական ազատությունը, որի գոյությունն ինքնըստինքյան ակներև է, քանի որ բացված է դեպի ալտրուիզմը, հիմնովին կործանում է մատերիալիստական և նատուրալիստական մտահամակարգը, որովհետև ցույց է տալիս, որ մարդկային կյանքն անհնարին է սահմանափակել ֆիզիկայի և բիոլոգիայի սահմաններում, որ մարդու խիղճն ու գիտակցությունը կենդանական ''խորամանկության'' սոսկ քանակական ավելացումը չեն, մի պարզունակ գործիք չեն գոյապահպանման համար, քանի որ ուղղակիորեն կապված չեն գոյապահպանման մեխանիզմին, մանավանդ թե, որոշակի առումով, խանգարում են նրան, որովհետև ներմուծում են երկընտրանք բարու և չարի միջև, բնազդային էգոիզմի և ալտրուիզմի միջև, տարբեր պարագաներում մարդուն մղելով գործելու նաև իր սեփական շահին դեմ: Մարդն, արդարև, կարող է ընտրել, կարող է ուղղակիորեն հակառակվել բնազդային, գենետիկական բոլոր հակումներին, որոնք բնորոշ են իր կենդանական, մարմնական մասին. կարող է ինքնանվիրումի, ինքնապարգևումի, ինքնազոհաբերման դիմել, իր գաղափարների, իր ֆիզիկապես անչափելի արժեքների հիման վրա ո՛չ ասել սեփական կենդանական գրգիռներին ու կրքերին. կարող է իր ներաշխարհում պայքարել վրեժխնդրության ցանկության դեմ, կարող է ներել, ... և այս գործողություններից յուրաքանչյուրում էլ մարդը պայմանավորված չէ ո՛չ տարածքի, ո՛չ ժամանակի, ո՛չ թերմոդինամիկայի օրենքների, ո՛չ էլ պատճառ-հետևանք սկզբունքի կողմից:

Այս ամենն ակնհայտ է, որ չի կարող բացատրվել գիտական, փորձարարական եղանակով, քանի որ ազատությունը կապված է մարդկային հոգեկանությանը, խղճին, բարոյական բարձրակարգ գիտակցությանը, վերանցական Բարու գոյությանը: Ազատության և խղճի ու գիտակցության գոյությունը. ահա՛ այն, ինչը որ հակասում է մատերիալիստական այն տեսությանը, ըստ որի՝ մարդիկ, ոչխարները, հավերը, մրջյունները, ճանճերն ու շիմպանզեները ունեն ամբողջովին նույն բնությունը, և ընդհակառակը՝ համաձայնվում է այն գաղափարին, ըստ որի՝ մարդկային բնությունը երկմասնյա է, նյութական և հոգևոր:

Բոնչինելլիի և մյուս բոլոր մատերիալիստների տրամաբանական սխալն այն է, որ ուզում են որպես իրական համարել միմիայն այն, ինչը որ ենթակա է զգայարանների միջոցով ընկալման, նկատելով զգայականությունը որպես ճանաչումի միակ աղբյուր և ձևացնելով, թե իբր գոյություն չունի անչափելիի այն թագավորությունը, որը թագավորությունն է հոգու: Հասնելով, վերջում, դատապարտելու, ծածկելու, քողարկելու, նվազեցնելու այն ամենն, ինչը որ մեզ բնորոշում է որպես մարդ, ներառյալ խիղճը, գիտակցությունը, ազատությունն ու բանականությունը: Իսկ փաստը, որ մեր ժամանակներում միշտ ավելի բազմաթիվ են դառնում նրանք, ովքեր ընդունում են մարդաբանական նմանօրինակ տեսությունը, նշանն է այն բանի, որ ապրում ենք մի դարաշրջանում, ուր միշտ ավելի է տկարանում ներանձնական կյանքն ու առաքինության փնտրտուքը որպես մարդուն տրված հնարավորություն՝ սեփական հոգևոր բնությունը հաստատելու որպես առաջնորդ կենդանական բնությանը:

Ով իսկապես ապրում է մարդկային կյանքով, ամեն օր լսում է երկու բնությունների իրարամերժ ձայները, որոնք միմյանց միջև պայքարում են գտնելու համար մի համաձայնություն, մի հավասարակշռություն, և գիտի, թե ի՛նչ է նշանակում փորձառությունն ունենալ հպարտության, զայրույթի, ծուլության, այն իրականությունների, որոնք մի ժամանակ հայտնի էին գլխավոր մոլություններ անունով. բայց միաժամանակ գիտի նաև, թե ի՛նչ է նշանակում կամենալ տիրապետել այդ մոլություններին և նրանց նկատմամբ հաստատել կամքի հսկողությունը, բանականության լույսի ներքո: Եթե ուշադրություն դարձնենք, ամբողջ գրականությունը, Իլիականից ու Ոդիսականից մինչև Մատանիների Տիրակալն ու Նարնիայի Ժամանակագրությունը, նկարագրում է կյանքը որպես մի ճամփորդություն, որի ընթացքում մարդը կանչված է ընտրություն կատարելու. թողնել, որ կենդանական, մարմնական բնությո՞ւնը թելադրի կանոնները, թե՞ հոգևոր բնությունը որոշի, թե ո՛րն է իր համար ճշմարիտ բարիքը, մարմնի և հոգու գոյացական, բայց միաժամանակ՝ նվիրապետական միության համաձայն:

Ոդիսևսն ընդդեմ Կիրկեի, հուշկապարիկների, լոտուսակերների. խորհրդանշում է մարդուն, որն ասում է «ես», որն ազատությամբ ու գիտակցությամբ ասում է «ուզում եմ», «հավատում եմ», «սիրում եմ», «ընտրում եմ», ... , որը զգայարաններին ենթարկում է բանականությանը, ցածրակարգ բնությունը՝ բարձրակարգ բնությանը, այսպիսով կերտելով իր իսկ ինքնությունը, արթուն պահելով այն մեծությունը, որն իր ներսում է և որին հազար ու մի սպառնալիքներ ու խոչընդոտներ ցանկանում են խամրեցնել ու մոռացության մատնել: Այսինքն հենց այն, ինչը որ կենդանիների լոկ շնչավոր բնությունը չի կարող անել, քանի որ միշտ նույնն է, տրված ու ամբողջացած է ի սկզբանե, որովհետև ամբողջովին նախասահմանված է: Արդի մարդը պետք է որոշի, թե ուզո՞ւմ է ենթարկվել Կիրկեին և փոխակերպվել խոզի, որն իր հայացքը պահում է միշտ դեպի ներքև, դեպի հողին թափված կաղինները, արդարացնելով դա հանուն սեփական ճշմարիտ էության տեսական ժխտման, թե՞ հետևել հույների ու Դանթեի Ոդիսևսին, որն իր ընկերներին հիշեցնում է. «Չեք ստեղծվել անասունների նման ապրելու համար, այլ՝ որպեսզի հետևեք առաքինությանն ու գիտությանը»: