ՄՈԴԵՌՆԻՍՏՆԵՐԻ ՀԵՐՔՈՒՄԸ

Ընդհանուր պատասխան: – Բոլոր մոդեռնիստները գտնում են, որ Աստծուն հասնելու միակ ճանապարհը աստվածայինի մեր ներքին, սուբյեկտիվ կարիքն ու զգացումներն են:

1) Մոդեռնիստները նախ պետք է ապացուցեն, որ մեր բոլոր զգացումների մեջ կա նաև աստվածայինի զգացումը կամ պահանջը, որն իրական է և ո՛չ թե երևակայական մի զգացում:

2) Բայց դա կարելի է ապացուցել միմիայն մտքի լույսով: Ինչ-որ բան ճանաչելը մտքի, իմացության կոչումն է, այլ ո՛չ թե՝ սրտի կամ կամքի: Սիրտը, սերը, կամքը կույր ուժեր են, միտքը դրանց առաջնորդն է: Բայց, ըստ մոդեռնիստների, միտքը, իմացությունը սուբյեկտիվ աշխարհից այն կողմ չի անցնում, հետևաբար՝ սիրտը և նրա զգացումները մնում են սուբյեկտի նեղ սահմանների ներսում:

Այս ընդհանուր պատասխանից բացի, մոդեռնիստների երեք գլխավոր տեսություններին կպատասխանենք առանձին:

1) Առաջին խմբին պատկանողների համաձայն, մենք միայն մեր ներշխարհն ենք ճանաչում, ուստի Աստծուն պիտի փնտրենք մեր մեջ:

Պատասխան. ­– Ճիշտ է, որ, ինչպես պիտի տեսնենք հետո գրքի Երրորդ մասում, Աստված ներկա է մեր մեջ, բայց Աստծո ներկայությունը չենք կարող զգալ մեր բնական ուժերով: Աստված մեր ներքին փորձառության առարկան չէ: Անկարելի է, որ մեր սիրտը Աստծո անմիջական տեսությունը կամ գիտակցությունը ունենա իբրև բնական ու սովորական մի բան: Մոդեռնիստների այս տեսության ճիշտ լինելու դեպքում ամեն մարդ պետք է իր մեջ զգա Աստծո ներկայութան փորձառությունը: Ինչպես ամեն զգայական աչք ունի լույսի տեսությունը / ընկալումը, այդպես էլ ամեն սիրտ պետք է ունենար Աստծո ներկայության զգացողությունը:

2) Ենթագիտակցության տեսությունը պաշտպանողներին պատասխանենք:

Մի կողմ դնելով ենթագիտակցության ընդհանուր տեսության ստուգությունը, որի առումով դեռ լուրջ տարաձայնություններ կան պրոֆեսիոնալ հոգեբանների միջև, մենք այստեղ նկատի կունենանք միայն կրոնական զգացումների մասը:

Այս ուսմունքի համաձայն, Աստծո գաղափարը առաջ է գալիս կրոնական զգացումից, իսկ կրոնական զգացումն էլ ծագում է աստվածայինի մի պահանջից, որի օրրանն է ենթագիտակցությունը:

Եթե նույնիսկ ընդունելու լինենք, որ իրապես մեր մեջ Աստծո պահանջ գոյություն ունի, միևնույնն է, այս պահանջից Աստծուն անցնելու համար ինչ-որ կամուրջ է պետք: Այդ կամուրջը իմացությունն է, միտքը: Առանց իմացության չենք կարող ո՛չ կրոնական զգացումների գոյությունը հաստատել, ոչ էլ՝ այդ զգացումներից բարձրանալ դեպի Աստված: Փորձառությամբ կարող ենք միայն զգալ ներքին ինչ-որ պահանջի գոյությունը, ինչպես նորածին մանուկը զգում է քաղցը, սակայն իմացությունն է, որ գիտակցում է այդ պահանջը և գնահատում է դրա իսկական արժեքը:

3) Երրորդ խմբին պատկանող ուսմունքը ուտիլիտարիզմն է, համաձայն որի՝ ճշմարտությունն ու օգտակարությունը հոմանիշներ են, այն, ինչը որ ճշմարիտ է՝ օգտակար է, ինչը որ օգտակար է՝ ճշմարիտ է:

Սակայն այս սկզբունքը դեմ է ողջմտությանը: Ճշմարտությունը մեկ է և անփոփոխելի: Մինչդեռ հաճախ միևնույն բանը կարող է օգտակար լինել մեկին և վնասակար՝ մեկ ուրիշին: Միևնույն դեղը առողջություն է պարգևում մեկին և վնասում ուրիշին: Բայց միևնույն բանը չի կարող լինել և՛ ճշմարիտ, և՛ սխալ: Այսպիսով, օգտակարությունը չի կարող ճշմարտության փորձաքարը լինել: Իրերի օգտակարությունը փոփոխական է և հարաբերական, մինչդեռ ճշմարտությունը անփոփոխ է և բացարձակ:

* * *

Մինչև այս կետը դիտարկեցինք այն ուսմունքները, որոնք ժխտում են Աստծո գոյությունը, կամ անորոշ դիրքորոշում ունեն այդ հարցի նկատմամբ:

Աստծո գոյությունն ուրացող մատերիալիստներն անվանվում են անաստվածներ [աթեիստներ]:

Պոզիտիվիստները, թեև ուղղակիորեն չեն ժխտում Աստծո գոյությունը, բայց չուզենալով զբաղվել այդ հարցով՝ գործնականում մտնում են անաստվածների խմբի մեջ:

Քանթը և շատ մոդեռնիստներ, թեև ցանկանում են պաշտպան հանդիսանալ Աստծուն և կրոնին, բայց իրենց ուսմունքը մեզ անխուսափելիորեն առաջնորդում է դեպի անաստվածություն:

Այստեղ տեղին էր, որ խոսեինք նաև պանթեիզմի մասին՝ որպես անաստվածության [աթեիզմի] մեկ ա՛յլ տեսակ: Բայց քանի որ այն անբաժանելիորեն կապված է Աստծո անձնավորության հետ, այդ երկու հարցերը միասին կդիտարկենք գրքի Երրորդ մասում: