Աստծո անդրանցականությունը և մարդը որպես «արարչության թագավոր»
- 01
- 02
-
03
-
-
04
-
-
05
-
-
06
-
-
07
-
-
08
-
-
09
-
-
10
-
-
11
-
-
12
-
-
13
-
-
14
-
-
15
-
-
16
-
-
17
-
-
18
-
-
19
-
- 20
Կարծում եմ, որ ճիշտ կլինի մեկնել նախևառաջ մի աստվածաբանական գաղափարից: Քրիստոնեությունը մի հիմնական դոգմա ունի, որով տարբերվում է անիմիստական, հեթանոսական պանթեիստական և պոլիթեիստական կրոններից. Քրիստոնեությունն Աստծո վերաբերյալ հավատում և ուսուցանում է, որ Նա անդրանցական է (կամ վերանցական, transcendental). որ ստեղծել է այս աշխարհն Իր ազատ կամքի որոշմամբ. որ ստեղծել է տարածքի և ժամանակի մեջ պարփակված նյութական աշխարհը. և որ նյութական այդ աշխարհի մեջ և նրա կողքին՝ ստեղծել է հոգիով օժտված միայն մեկ բանական արարած, որն իր մեջ կրում է Աստծո պատկերն ու նմանությունը. մարդուն:
Հավատքի այս դոգմայից առաջ են գալիս առնվազն երեք շատ կարևոր հետևություններ:
Առաջին. աշխարհը չի կարող այլևս ընկալվել իբրև աստվածություն կամ աստծո մի մասնիկը, ինչպես հավատում էին հեթանոսները, իբրև «մեծ կենդանի», վիթխարի կենդանի էակ, ուր բնակվում են տարերքների՝ հողի, օդի, կրակի ու ջրի ոգիները, ամեն տեսակի հավերժահարսեր, գաճաճներ, թզուկներ, պարիկներ և ա՛յլ տարերային էակներ: Աշխարհն, ընդհակառակն, պետք է ընկալվի որպես «mundi machina» («աշխարհի մեքենան», ինչպես այն անվանում է Տասներեքերորդ դարում ապրած գիտնական Եպիսկոպոս Ռոբերտ Բիգհիդը), նյութական մի վիթխարի մեխանիկական կառույց, որի հորինվածքը Արարիչ Աստծո կողմից արարվել է «թվով, կշռով ու չափով», մաթեմատիկական չափանիշներով, ինչպես ասում է Աստվածաշունչը: Ինչպես սովոր էին արտահայտվել միջնադարյան քրիստոնյաները, աշխարհը դա Աստծո ձեռամբ կառուցված տաճար է (կաթեդրալ):
Երկրորդ. մարդը եզակի արարած է, ունի բանականություն և ազատ կամք, ենթակա չէ աստղերի ազդեցությանը, Բախտին, Ճակատագրին, անխուսափելի Անհրաժեշտությանը: Փիլիսոփայական գետնի վրա խոսվում է աստվածաշնչյան մարդակենտրոնության մասին:
Երրորդ. նյութական աշխարհը, թեև աստվածայինի և մարդկայինի նկատմամբ ստորակարգ է, սակայն այդուհանդերձ՝ բանտ չէ, չարիք չէ, ո՛չ էլ չարի պատճառն է, ինչպես պնդում են Պղատոնը, գնոստիկներն ու արևելյան՝ հնդկա-չինական կրոններն ու փիլիսոփայությունները: Նյութական աշխարհը «բարի է» ու գեղեցիկ, ինչպես բազմաթիվ անգամներ կրկնվում է Ծննդոց գրքի առաջին իսկ գլխում:
Տիեզերքի և մարդու վերաբերյալ այս տեսությունն է, որ փոխեց պատմության ընթացքը, որովհետև ընդդիմանում է, ինչպես արդեն տեսանք, աշխարհի մոգական, աստղապաշտական, ալքիմիկական տեսությանը: Քրիստոնեության համար մարդը դա մի արարած չէ, որ ենթակա է իրեն կառավարող աստղերի քմահաճույքին, իրենից ավելի հզոր ոգիների, որոնց նա առավելագույն դեպքում կարող է փորձել վանել իրենից՝ շնորհիվ հմայիլների, հուռութքների, մոգական խոսքերի: Մարդը կարիքը չունի մոգերի ու կախարդների: Մարդը աշխարհի ստորակարգ արարածներից մեկը չէ, որ կարող է սոսկ փորձել սիրաշահել բնության ուժերին, նրանց զոհեր ընծայելով կամ գաղտնածածուկ ճանաչողություններ գործի դնելով, որոնք իբր թե վերապահված են սակավաթիվ ընտրյալների:
Մարդն, ընդհակառակն, արարչության թագն ու պսակն է, աշխարհի թագավորն է, աշխարհի, որը բանական կառույց է, բարի, ուստի՝ հետազոտելի, ճանաչելի, տիրապետելի: Տասնիններորդ դարում էլեկտրոմագնետիզմի գիտական հեղափոխության հեղինակը հանդիսացող Ջեյմս Քլերկ Մաքսուելլի գրած աղոթքի այս խոսքերի տակ անվարան կստորագրեին արդի գիտության բոլոր առաջին հայրերը, որոնք բոլորն էլ համոզված քրիստոնյաներ են եղել. «Ո՜վ ամենակարող Աստված, որ ստեղծել ես մարդուն Քո պատկերով և պարգևել ես նրան բանական հոգի, որպեսզի սիրի Քեզ և կառավարի Քո արարածներին, սովորեցրու մեզ ուսումնասիրել Քո ձեռքի գործերը, որպեսզի մենք տիրենք աշխարհին»[1]:
Ահա այսպես, մարդու հոգևոր բնության և մնացած ամեն ինչի նյութական բնության վերաբերյալ գաղափարներով է, որ աստղագիտությունը, քիմիան և բժշկությունը կամաց կամաց փոխարինեցին աստղաբաշխությանն ու աստղագուշակությանը, ալքիմիային ու մոգությանը:
Կրկին Աֆրիկայի օրինակը բերելով, կարող ենք հարցնել. կարո՞ղ է այդ մայրցամաքը զարգացում ապրել արդի գիտության ոլորտում, եթե նախապես մի կողմ չթողնի ու չհրաժարվի իր անիմիստական աշխարհայացքներից: Կարո՞ղ է այնտեղ բժշկությունը գոյություն ունենալ և զարգանալ որպես գիտություն, քանի դեռ հիվանդությունը նկատվում է ո՛չ թե որպես բնական կարգի խանգարում, այլ՝ իբրև մեղք, իբրև անեծք, իբրև աստղերի բացասական զուգադիպման արդյունք, կամ իբրև երկրի ամեն մի ծակուծուկի մեջ բնակվող աստվածություններից ինչ որ մեկին անհասկանալի ու անհայտ ինչ որ մի ձևով զայրացրած լինելու հետևանք: Նույն հարցը կարող ենք տալ նաև հինդուիստական աշխարհի վերաբերյալ. այն կարո՞ղ է իրական զարգացում ապրել, քանի դեռ հասարակությունը բաժանված է կաստաների և ձախորդության մեջ հայտնվածը, հիվանդը, աղքատը նկատվում են որպես մարդիկ, ովքեր արժանի են այդ պատուհասին, որովհետև իբր ինչ որ մի անհայտ հանցանք են գործել իրենց նախորդ կյանքերից մեկում. քանի դեռ հավատում են ռեինկարնացիայի առասպելներին, քանի դեռ իրականությունն ընկալում են որպես խաբկանք, պատրանք ու կեղծիք:
Ինչպես արդեն տեսանք, անիմիստական և հեթանոսական կրոնները միշտ ծնում են սարսափի մի մթնոլորտ, որը ջլատում է մարդուն, անդամալուծության է մատնում նրա կարողությունները և անընդունակ է դարձնում հասկանալու բնությունը. աստվածացնում են տիեզերքը և միաժամանակ ստորացնում, մանավանդ թե՝ ոչնչացնում են մարդուն, պարարտ հող ստեղծելով նիհիլիզմի կործանարար գաղափարների համար:
Արարչության քրիստոնեական գաղափարն, ընդհակառակն, սահմանում է մի բանական տեսություն. բնությունն այլևս չի ներկայանում որպես քմահաճ ու բռնատեր աստվածությունների մի վտանգավոր ու խառնաշփոթ ամբոխ, այլ՝ իբրև «տեսանելի կատարելությունների» ամբողջություն, ինչպես գրում է Պողոս Առաքյալը, որոնց ընդմիջով բացահայտվում է «անտեսանելի կատարելությունը» Արարիչ Լոգոսի (Բանի, բանականության ակունքի): Եվ ահա՛ տարածք ու հնարավորություն է բացվում ֆիզիկական օրենքների համար, տիեզերքի մաթեմատիկական դիտարկման համար, որն Աստվածաշնչում արդեն ներկա է և նշմարվել է նաև որոշ հույն փիլիսոփաների կողմից:
Քրիստոնեական միջնադարյան փիլիսոփայությունը, մասամբ շարունակելով հույն փիլիսոփաներից ոմանց տեսաբանական խորհրդածությունները, շեշտը դնում է արարված տիեզերքի ներդաշնակության, կարգուկանոնի, համամասնության, այսինքն՝ բանականության, տրամաբանականության վրա. այսպես ընկալված տիեզերքը ներկայանում է որպես մի սանդուղք՝ առ Աստված բարձրանալու համար: Տասնմեկերորդ և Տասներկուերորդ դարերում Փարիզում գործող Սուրբ Վիկտորի Դպրոցի անդամների համար, օրինակ, «Աստված աշխարհի գեղեցկության ճարտարապետն ու կերտողն է, ներդաշնակության, համամասնության, ձևի ու կերպարանքի համաձայն»: Շարթրում քահանա Բեռնար Սիլվեստրը «բնության մեջ տեսնում էր հայտնությունը» ո՛չ թե հազարավոր ոգեղեն ուժերի, այլ՝ Աստվածային Մտքի (Նուս), որը «կարգ և գեղեցկություն է հաղորդում աշխարհին»: Սուրբ Ֆրանչիսկոս Ասսիզացու ամենափայլուն աշակերտներից մեկի՝ Սուրբ Բոնավենտուրայի համաձայն «հարկավոր է, որ բոլոր բաները թվային համաչափություն ունենան, և հետևաբար՝ թիվը դա գլխավոր մոդելն է Արարչի մտքում, և գլխավոր հետքն է, որն արարածների մեջ առաջնորդում է դեպի Իմաստություն»[2]:
[1] Roberto Giovanni Timossi, L'illusione dell'ateismo, San Paolo, Milano 2009, p. 156.
[2] STEFANO ZECCHI, Storia dell'estetica, antologia di testi, vol. I, Il Mulino, Bologna 1995, pp. 126, 159. Արդի գիտության նաև միջնադարյան ծնունդը ամբողջովին ակներև է դառնում, երբ ուսումնասիրվում է անատոմիայի ծագումը: Այն ի հայտ է գալիս մարդկային դիակների առաջին հերձումներով, որոնք կատարվում են մոտավորապես 1315 թվականին Բոլոնիայում: Երկար ժամանակ Բոլոնիան, Պադովան և Հռոմը եղել են այս նոր գիտության համաշխարհային մայրաքաղաքները. գիտության մի նոր ճյուղ, որի սկզբնավորմանը մեծապես նպաստել է Կաթողիկե Եկեղեցին, ինչպես պարզ է դառնում նորագույն ուսումնասիրություններից (տե՛ս, օրինակի համար. M. GRMEK - R. BERNABEO, La macchina del corpo, in Storia del pensiero medico occidentale, vol. II, Laterza, Bari 1991, p. 5; GIOVANNA FERRARI, Il Rinascimento italiano e l'Europa: le scienze, vol. V, pp. 341-361): Այս հարցի շուրջ ևս հակաքրիստոնեական պրոպագանդան ստեղծել է մի սև առասպել, կարծել տալով, թե Եկեղեցին իբր ընդդիմացել է դիակների հերձմանը, ինչով և խոչընդոտել է գիտության զարգացմանը, որպես դրդապատճառ ունենալով ֆանատիկ վախը, թե գիտության զարգացմամբ իբր կխախտվեն հավատքի հիմքերը: Այս պրոպագանդան նույնքան անհիմն է, որքան ծիծաղելի: Կաթողիկե Եկեղեցին միշտ ուսուցանել է, որ հավատքը և բանականությունը երկուսն էլ միևնույն Աստծուց են, ուստի չեն կարող հակասել միմյանց: Կաթողիկե Եկեղեցին երբեք չի վախեցել իրական գիտությունից, այլ ընդհակառակն՝ միշտ խրախուսել է այն: Ուրիշ հարց է, երբ գիտություն անվան տակ ոմանք փորձել են մաքսանենգորեն հրապարակ իջեցնել իրենց մոգական ուսուցումները: Դիակների հերձումը նույնպես Եկեղեցին արգելել է միայն այն դեպքում, երբ հիմնավոր կերպով կասկածել է, որ հետապնդվում են սրբապիղծ, մարդու արժանապատվությունը ոտնատակ անող, մոգական ու կախարդական նպատակներ: Իսկ եթե նպատակներն արդար են եղել, Եկեղեցին ո՛չ միայն չի արգելել, այլ ընդհակառակն՝ խրախուսել է գիտական որոնումները:
