Է. – Քառաթև Խաչը

Եհովական հերետիկոսությունը համառորեն պնդում է, թե իբր մահապատժի գործիքը, որի վրա մահացավ Հիսուսը, ո՛չ թե քառաթև խաչ էր (+), այլ՝ պարզապես ուղղահայաց գերան ( | ): Սկզբից ևեթ ասեմ, որ քրիստոնյաներիս համար, աստվածաբանական և ասկետիկ ու միստիկ տեսանկյունից դիտված, ամբողջովին երկրորդական է իմանալը, թե ինչպիսի ձև ուներ մահապատժի այն գործիքը, որի վրա Հիսուսը մահացավ: Բայց երկրորդական չէ՝ հարցի հոգեբանական տեսանկյունից դիտված, որովհետև թշվառամիտ եհովականներն այս կետը նույնպես գործածում են քրիստոնյա Եկեղեցու դեմ սատանայական պատերազմ մղելու համար: Հոգեբանական կարեկցանքով եմ մոտենում եհովականների հոգեխախտությանը, և այս պատճառով է, որ այս գրքին մի քանի տող ևս կամենում եմ ավելացնել այս հարցի վերաբերյալ:

Եհովականների կողմից Քրիստոսի Խաչի ուրացումը հիմնվում է իրենց կողմից հնարված երեք կետերի վրա. ա) «խաչը հեթանոսական առարկա է», բ) «խաչը որպես մեծարանքի առարկա կռապաշտություն է», գ) «Հիսուսի մահվան գործիքը ուղղահայաց գերան էր» (հմմտ. Accertatevi, 127-128): Հերթով քննենք այս երեք կետերը:

ա) Եհովականները շարունակ կրկնում են, թե խաչը հեթանոսական գործածություն ունեցող առարկա էր, հետևաբար՝ քրիստոնյաները պետք է հեռու մնան նրանից: Բայց սա տխմարության գագաթնակետն է: Ինչո՞ւ: Որովհետև եթե քրիստոնյաները մերժեն այն ամենը, որն ունեցել է նախնական հեթանոսական գործածություն, չի փրկվի աշխարհիս վրա այլևս ոչինչ: Քրիստոնեությունը երկնքից ընկած քարակտոր չէ, որպեսզի ոչ մի կապ չունենա իրեն նախորդած մարդկային միջավայրի ու մշակույթի հետ: Շա՜տ ու շա՜տ բաներ կան, որոնք Քրիստոնեությունը ժառանգել է իրեն նախորդած քաղաքակրթություններից, բայց այն ամեն ինչին, որ ժառանգել է իրեն նախորդողներից, Քրիստոնեությունը տվել է նո՛ր իմաստ, նո՛ր նշանակություն, որով այդ իրականություններն ամբողջովին կորցրել են իրենց նախնական հեթանոսական իմաստները, զգեստավորվել են նոր իմաստով և առանց որևէ արգելքի ծառայել են Աստծո ժողովրդին: Այսպիսով, դեռևս Հին Կտակարանում կարող ենք հիշել  թլփատությունը, որը դարձել էր հրեա ժողովրդին անդամակցելու նյութական նշանը: Այն հանկարծակի չի հայտնվում մարդկության պատմության մեջ: Հրեաներից առաջ, թլփատությունը կիրառում էին նաև եգիպտացիները և հին աշխարհի ուրիշ շատ ազգեր: Եվ սակայն, «նախնական հեթանոսական գործածություն ունեցող» թլփատությունը Աստված Ինքը պարտադրում է Իր ժողովրդին որպես Ուխտի նշան: Կարելի է հիշել նաև ծիածանը, որը դառնում է Աստծո և Նոյի միջև կնքված դաշինքի նշանը, չնայած դրանից առաջ էլ անշուշտ գոյություն ուներ ծիածանը և ո՞վ գիտի քանի՜ քանի՜ հեթանոս սերունդներ երկրպագել են ծիածանին որպես երկնային զորություն: Ուրեմն, մարդկային խելքին, մտքին, բանականությանն ու տրամաբանությանը ամբողջովին հակառակ է եհովականների այս ցնորամտությունը: Հեթանոս աշխարհում նույնպես գործածվել են դանակները, անիվները, նավերը, գութանները և այլն. ուրեմն ի՞նչ, հրաժարվե՞նք դրանք գործածելուց: Ապուշությունների ապուշությունը կլիներ, որին ընդունակ կարող են լինել միայն եհովականները: Մինչդեռ կարևորն այն է, թե Քրիստոնեության մեջ ինչպիսի՛ իմաստ և նշանակություն է տրվում նախապես գոյություն ունեցող տվյալ առարկային:

բ) Քրիստոնեության դեմ եհովական հերետիկոսների կողմից առաջ բերված ամենատխմար զրպարտությունն այն է, որ իբր թե քրիստոնյաները պաշտում են խաչը, ինչը որ կռապաշտություն է: Ամբողջովին անհիմն զրպարտություն, որը ոչնչով չի համապատասխանում իրականությանը: Քրիստոնյաները երբեք խաչը չեն պաշտել որպես կուռք, երբեք իրենց հույսը չեն դրել նյութական խաչի վրա, այլ՝ քրիստոնյա բոլոր սերունդների համար Քրիստոսի Խաչը հանդիսացել է և հանդիսանում է իրենց փրկության նշանը. նշանն այն աստվածային սիրո, որը մղեց Աստծո Որդուն զոհաբերվել մեր մեղքերի համար: Բայց քանի որ եհովականները շարունակ կրկնում են, թե խաչի ու սրբապատկերների ներկայությունը քրիստոնյա եկեղեցիներում ու քրիստոնյաների տներում կռապաշտություն է, թող ընթերցողը թույլատրի ինձ մի քիչ երկար կանգ առնել այս հարցի վրա, մանրամասնորեն տեսնելու համար, թե արդյոք Աստված իսկապես արգելո՞ւմ է պատկերների գործածությունն Իր տաճարներում:

Այս հարցն ունի իր պատմությունը: Եհովականներն առաջինը չեն, որ մերժում են սրբապատկերների գործածությունը: Նրանցից շատ առաջ, 8րդ դարում արդեն, բյուզանդական կայսրությունում և նրան հարակից աշխարհամասերում տարածվել էր հերետիկոսական մի բռնի շարժում, որը մերժում էր սրբապատկերների գործածումը, որի համար էլ պատմիչների կողմից կոչվում է պատկերամարտների (իկոնոկլաստների) շարժում: Նրանց ուսմունքի դեմ արտահայտվեց Եկեղեցու Տիեզերական Յոթերորդ Ժողովը, որն հայտնի է Նիկիայի Երկրորդ Ժողով անվամբ: Հարցն այդպիսով փակվեց մինչև 16րդ դարի կեսը, երբ ծնվեցին բողոքական առաջին շարժումները: Բայց նրանց կողմից առաջ բերված մեղադրանքները նույնպես գտան իրենց պատասխանները Եկեղեցու կողմից գումարված Տիեզերական Տասնիններորդ՝ Տրիդենտյան կոչվող Ժողովում: Ուստի այսօր ևս, եհովականներին պատասխանելու համար հարկ չկա նորանոր ուսումնասիրություններ կատարելու, այլ՝ պարզապես պետք է հիշենք այն, ինչ ասվել է արդեն հազար երկուհարյուր տարի առաջ (եհովականների կրթական մակարդակը ցավոք այսքա՜ն հետ է մնացել արդի քաղաքակրթությունից):

Սրբապատկերների դեմ պայքարը ծնունդ էր առել Տասնաբանյայի առաջին պատվիրանի սխալ ըմբռնումից (հմմտ. Ելից 20, 4-5): Աստված արգելում է պատկերներ կամ արձաններ պատրաստել դրանք պաշտելու համար որպես կուռքեր, ճի՛շտ է, բայց միևնույն ժամանակ՝ պատվիրում է պատկերներ ու արձաններ պատրաստել Իր Տաճարի գեղազարդման և կրոնական իմաստներն այլաբանորեն ներկայացնելու համար:

Այսպիսով, Աստված հրամայում է Մովսեսին քանդակել երկու քերովբեներ և տեղադրել Ուխտի Տապանակի վրա, որն Իսրայելի ամենասրբազան առարկան էր. «Կոփածո երկու ոսկյա քերովբեներ կպատրաստես և կդնես (տապանակի) կափարիչի երկու ծայրերին» (Ելից 25, 18): Ելից 37, 7 հատվածը տեղեկացնում է, որ աստվածային հրամանը կատարվեց:

«Նրբահյուս բեհեզից, կապույտ, ծիրանի և կրկնակի կարմիր կտավից տասշերտանի վարագույրով խորան կպատրաստես: Այն կզարդարես ասեղնագործ քերովբեներով» (Ելից 26, 1): Ելից 36, 8 հատվածը տեղեկացնում է, որ աստվածային հրամանը կատարվեց:

«Տերն ասաց Մովսեսին. “Մի պղնձե օձ պատրաստիր և դիր ձողի վրա: Եթե օձերից խայթվող մարդը նայի քո սարքած օձին, կփրկվի”: Այնժամ Մովսեսը պղնձե օձ պատրաստեց և դրեց ձողի վրա: Օձերից խայթվողը, նայելով պղնձե օձին, կենդանի էր մնում» (Թվոց 21, 8-9): Շատ հստակ հասկացվում է, որ այս պարագային այլևս գեղազարդարման պատմության առջև չենք, այլ՝ մի բան, որն ունի կրոնական իմաստ և նշանակություն: Եվ որպեսզի բոլորի համար պարզ դառնա, որ կռապաշտությունը կախում ունի տվյալ անձի ներքին դիրքորոշումից և ո՛չ թե առարկայի անխտիր գործածությունից, մեջբերենք Թագավորների գրքից հետևյալ հատվածը. «(Եզեկիան) փշրեց Մովսեսի շինած պղնձե օձը, քանի որ մինչև այդ օրը իսրայելացիները խունկ էին մատուցում նրան և այն կոչում էին Նեքուսթան» (Թագավորների Չորրորդ Գիրք 18, 4): Հաշվի առնելով, որ Եզեկիան ապրեց մոտավորապես 716-687 թվականներին, հետևում է, որ պղնձե օձը հրեա ժողովուրդը պահպանել էր մոտ 500 տարի: Բայց չնայած որ իսրայելացիները այդ օձը վերածել էին մի տեսակ կուռքի, Հիսուսը չի մերժում համեմատվել նրա հետ. «Ինչպես որ Մովսեսը անապատում բարձրացրեց օձը, այնպես էլ մարդու Որդին պետք է բարձրանա [=Հիսուս Քրիստոսը Խաչի վրա], որպեսզի ով նրան հավատում է, ընդունի հավիտենական կյանքը» (Հովհաննես 3, 14-15): Հետևաբար, Հիսուսն իրականությանը նայում է ուրիշ աչքով, քան եհովականները:

Մի քանի հատված մեջբերենք Սողոմոնի տաճարի կառուցման վերաբերյալ. «Սրբարանի ներսում դրեց նոճու փայտից պատրաստված երկու քերովբեներ: Մեկի բարձրությունը տասը կանգուն [մոտ 5 մետր]: Նրա մի թևը հինգ կանգուն էր, մյուս թևը՝ նույնպես հինգ կանգուն. մի թևի ծայրից մինչև մյուս թևի ծայրը տասը կանգուն էր: Երկրորդ քերովբեն նույն չափն ու նույն ձևն ուներ: Մի քերովբեի բարձրությունը տասը կանգուն էր, նույնը նաև՝ երկրորդ քերովբեինը: Երկու քերովբեները դրեց ներսի սենյակում [=տաճարի ամենասրբազան վայրում], և նրանց թևերը տարածեց. մի քերովբեի մեկ թևը հասնում էր մի պատին, իսկ երկրորդ քերովբեի մեկ թևը՝ մյուս պատին: Նրանց մյուս թևերը սենյակում գալիս միանում էին իրար: Նա քերովբեները ոսկիով պատեց» (Թագավորների Երրորդ Գիրք 6, 23-28): Ամբողջովին ակնհայտ է, որ այս մեծղի արձանները միայն զարդարանքի համար չէին, այլ՝ ունեին կրոնական նշանակություն. իմաստավորում էին Յահվէի ներկայության վայրը, Յահվէի, «որ նստում է քերովբեների վրա» (Թագավորների Չորրորդ Գիրք 4, 4):

«Տան բոլոր պատերի վրա ներսից ու դրսից շուրջանակի քանդակեց, փորագրեց քերովբեներ, արմավենիներ ու բարձրաքանդակներ» (Թագավորների Երրորդ Գիրք 6, 29; հմմտ. 6, 32.35): «Երկու սյուների համար պատրաստեց նռնաձև զարդեր [...] : Կամարի մոտ դրեց մի պսակ [...] վրան շուշաններ էին քանդակված: [...] Երկրորդ խոյակի շուրջը՝ կարգով շարված երկու հարյուր նռնաձև զարդեր» (Թագավորների Երրորդ Գիրք 7, 18-20): «Ձուլածո ավազանը դրված էր տասներկու եզների վրա. երեքը դեպի հյուսիս էին նայում, երեքը՝ դեպի ծով, երեքը՝ դեպի հարավ, երեքը՝ դեպի արևելք» (Թագավորների Երրորդ Գիրք 7, 25): «Պատվանդաններն այսպիսի կառուցվածք ունեին. փոսիկները հաջորդում էին միմյանց, և դրանց միջև ելուստներ կային: Ելուստների միջև գտնվող փոսիկների վրա պատկերված էին առյուծներ, եզներ ու քերովբեներ, իսկ փոսիկների վրա պատկերված առյուծներից ու եզներից վերև ու ներքև զարդեր էին կախված» (Թագավորների Երրորդ Գիրք 7, 28-29): «Բռնակների ու խորշերի վրա քանդակեց ներսի կողմից շուրջանակի միմյանց դիմաց կանգնած քերովբեներ, առյուծներ ու արմավենիներ» (Թագավորների Երրորդ Գիրք 7, 36):

Սողոմոնի տաճարի կառուցումը ավարտվեց Ք.ա. մոտավորապես 960 թվականին (հմմտ. Թագավորների Երրորդ Գիրք 6, 37-38): Կանգուն մնաց մինչև Ք.ա. 586 թվականը, երբ կործանվեց Նաբուգոդոնոսորի զորքի ձեռքով (հմմտ. Թագավորների Չորրորդ Գիրք 25, 8...): Հետևաբար, Տասնաբանյան ստացած հրեա ժողովուրդն այդ ամբողջ երկար ժամանակամիջոցն ապրել է զանազան պատկերներով քանդակների ու արձանների հետ, որոնք ոչ թե փողոցներում էին դրված, այլ՝ տաճարի ամենասրբազան սենյակում:

Հարց է առաջանում. ո՞րն է, ուրեմն, Տասնաբանյայի առաջին պատվիրանի ճշգրիտ իմաստը: Արդյոք այդ արգելքը պետք է հասկանալ բացարձա՞կ իմաստով, թե՞ հոգևոր իմաստով: Եթե պատասխանենք «բացարձակ իմաստով», ստեղծված իրականությունը ամբողջովին հակասական ու անտրամաբանական կլինի, որովհետև Աստվածաշունչը կհակասի ինքն իրեն: Ուրեմն, մնում է միայն երկրորդ հնարավորությունը, այսինքն՝ Տասնաբանյայի արգելքը պետք է հասկանալ հոգևոր իմաստով. Աստված արգելում է պատկերների հանդեպ ունենալ այն զգացումները, որոնք մարդ պարտավոր է ունենալ միմիայն Աստծո նկատմամբ: Արգելվում է երկրպագել պատկերներին: Եվ իրոք, քրիստոնյաներս երբեք չենք երկրպագում սրբապատկերներին, այլ՝ դրանց միջոցով մեծարում ենք պատկերված անձանց, որոնք հերոսության աստիճան հավատարիմ մնացին Քրիստոսին: Այդ անձերից խնդրում ենք օգնել մեզ, որպեսզի մենք նույնպես կարողանանք հավատարիմ մնալ մեր և իրենց ընդհանուր միակ Աստծուն:

Ինչպես նաև, հարցին լեզվաբանական տեսակետից մոտենալով, «երկրպագել» կամ «պաշտել» բառերը միշտ չէ, որ արտահայտում են կրոնական պաշտամունքի իմաստ: «Համերգասրահը լի էր հանրածանոթ երգչուհի Լուսինե Զաքարյանի երկրպագուներով» նախադասության մեջ, «երկրպագու» գոյականը չունի ոչ մի աստվածաբանական և ոչ մի պաշտամունքային արժեք: Հայ ժողովուրդը, Քրիստոսի անվան նկատմամբ իր ամբողջական հավատարմության համար, արժանացել է «խաչապաշտ ժողովուրդ» անվանը, որի համար անսահմանորեն հպարտ եմ որպես հայորդի: Բայց այստեղ նույնպես, «խաչապաշտ» ածականը չի նշանակում, թե հայ ժողովուրդը պաշտում է խաչաձև մի կուռք (քա՜վ լիցի), այլ՝ որ հայ ժողովուրդն իր խաչքարերի միջոցով պաշտում է Խաչյալին՝ Հիսուս Քրիստոսին, Աստծո Որդուն կամ Որդի Աստծուն:

Սրբապատկերների կամ Խաչի առջև «խոնարհվել»ը նույնպես, կարող է կռապաշտություն դառնալ միմիայն այն դեպքում, երբ արարքը կատարող տվյալ անձը հոգեպես տրամադրված է պաշտելու նյութական պատկերը կամ քանդակը: Աստվածաշնչում ունենք մարդկանց առջև մինչև գետին խոնարհվելու բազմաթիվ օրինակներ, բայց ինչպես կտեսնենք այժմ մեջբերված հատվածներից, արտաքին արարքը ամբողջովին անկարևոր է և ամեն բան կախում ունի հոգևոր ներքին դիրքորոշումից:

«Աբրահամը բարձրացրեց աչքերը և իր դիմաց տեսավ երեք տղամարդկանց: Տեսնելով նրանց, իր վրանի դռան մոտից ընդառաջ գնաց, գլուխը խոնարհեց մինչև գետին ու ասաց նրանց [...] » (Ծննդոց 18, 2):

«Երկու հրեշտակները երեկոյան հասան Սոդոմ: [...] Երբ Ղովտը տեսավ նրանց, ընդառաջ գնաց, գլուխը խոնարհեց մինչև գետին ու ասաց [...] » (Ծննդոց 19, 1):

«Ինքը [=Հակոբը] նրանցից առաջ անցավ և յոթն անգամ գետին խոնարհվեց մինչև իր եղբորը մոտենալը» (Ծննդոց 33, 3):

«Հովսեփի եղբայրները, գալով, գլուխները խոնարհեցին մինչև գետին» (Ծննդոց 42, 6; հմմտ. 43, 26):

Օրինակներն հնարավոր է բազմապատկել: Կարևորը նկատելն է, որ հրեշտակների կամ ազդեցիկ անձնավորությունների առջև կատարված այս արարքն Աստվածաշունչը չի ներկայացնում որպես պաշտամունք, թեև նույն արարքը (մինչև գետին խոնարհվելը) ուրիշ անգամներ կատարվում է Աստծո առաջ և ներկայանում է որպես իրական պաշտամունք: Այս բոլորից հետևում է մի եզրակացություն. արարքի մեջ չէ, որ կայանում է պաշտամունքը, այլ՝ դիտավորության: Եթե պատկերի առջև մինչև գետին խոնարհվում եմ աստվածային էակի առջև գտնվելու դիտավորությամբ, արարքս կռապաշտություն է: Բայց եթե դիտավորությունս այդպիսին չէ, արարքս նույնպես կռապաշտական չէ: Եհովականներն իզուր են մեղադրում քրիստոնյաներիս, թե իբր պաշտում ենք Աստվածածնին, Սրբերին և Խաչը, որովհետև քրիստոնյաներիս համար Մարիամը երբեք չի եղել աստվածուհի, Սրբերը երբեք չեն եղել աստվածներ, և Խաչը նույնպես՝ երբեք չի եղել կուռք: Իրենց տխմար մտքերի հորինվածքներն են եհովական այս զրպարտությունները:

Եհովականները քրիստոնյաներիս մեղադրում են նաև Սրբերի մասունքները պատվելու համար, բայց իրենց սատանայաթույն լեզուները լռեցնելու համար՝ մեջբերում եմ աստվածաշնչյան այս երկու հատվածները:

«Մահացավ Եղիսեն և նրան թաղեցին: Հաջորդ տարվա սկզբին, Մովաբի կողոպտիչ զորքը հարձակվեց երկրի վրա: Այդ օրը մի մարդ էին թաղում: Երբ թաղողները տեսան Մովաբի կողոպտիչ զորքին, հանգուցյալին շտապ նետեցին գերեզմանի մեջ: Մեռած մարդու դիակը հազիվ թե դպավ Եղիսեի ոսկորներին, հանգուցյալը կենդանացավ և ոտքի կանգնեց» (Թագավորների Չորրորդ Գիրք 13, 20-21):

«Աստված ո՛չ պակաս զորավոր գործեր էր կատարում Պողոսի միջոցով. մինչև իսկ նրա մարմնին քսված թաշկինակներ կամ վարշամակներ էին տանում հիվանդների մոտ, և ախտերը հեռանում էին նրանցից. և չար ոգիները դուրս էին գալիս» (Գործք Առաքելոց 19, 11-12):

Առաջին հատվածից հետևում է, որ Եղիսե մարգարեի ոսկորները (մասունքները) նույն զորությունն ունեին, որն ուներ մարգարեն, երբ ողջ էր (հմմտ. Թագավորների Չորրորդ Գիրք 4, 32-37): Երկրորդ հատվածից նույնպես հետևում է, որ Պողոս Առաքյալի մարմնին քսված թաշկինակներից (մասունքներից) հեռու են փախչում սատանաները, իսկ հիվանդությունները բուժվում են: Եվ Գործք Առաքելոցի հեղինակը՝ Ղուկաս Ավետարանիչը, հստակ կերպով հաստատում է, որ այդ մասունքների միջոցով կատարված հրաշքներն Աստծո գործն էին: Եհովականների նման կույր պետք է լինել՝ չտեսնելու համար:

գ) Վերջապես վերադառնանք քառաթև Խաչին: Դարեր ու դարեր շարունակ, Ավարայրի ճակատամարտից մինչև մեր օրերը, քառաթև Խաչը եղել է Քրիստոսի ճշմարտության հանդեպ հայ ժողովրդի հավատարմության խորհրդանշանը, այն աստիճան, որ բազում ծնողներ իրենց որդիներին անվանակոչել են «Խաչ», Խաչատուր, Խաչիկ, այդ անվան մեջ զգալով Աստվածատուր մի բան: Մեր հայրերն այնքա՜ն խորը համոզումով էին մոտենում քառաթև Խաչին որպես Քրիստոսի նշանը, որ հայերենում «խաչ» և «նշան» բառերը դարձել են հոմանիշներ: Ասելով «Սուրբ Նշան», հասկանում ենք «Սուրբ Խաչ»: Եվ այս անունը նույնպես, բազում սերունդներ գործածել են իրենց որդիներին անվանակոչելու համար. «Նշան»: Եվ ահա չգիտես որտեղից, օվկիանոսի մյուս ափից, Պիտսբուրգի ու Բրուքլինի փողոցների թափթփուկները, ոմն փսլնքոտ եհովականներ գալիս են մեր ամբողջ պատմությունը ոտնակոխ անելու և մեր բոլոր սրբությունները քանդելու: Հազիվ այբուբեն ստեղծած՝ Աստվածաշունչ ենք թարգմանել, հազար յոթ հարյուր տարի ծառայել ենք Քրիստոսին քառաթև Խաչի դրոշի ներքո, խաչքարերը մեզ վահան դարձրած, մեր ունեցվածքները փրկելու փոխարեն՝ մշակույթ ու մագաղաթ ենք փրկել, և այսօր մի քանի թշվառ տխմարներ համարձակվում են կռապաշտություն կոչել Քրիստոսի անվան համար կրած մեր մարտիրոսությունը: .......

... Ընթերցողի ներողամտությունն եմ հայցում այս մի պահ բորբոքումիս համար: Շտապեմ վերադառնալ աստվածաբանական քննարկմանը:

Նոր Կտակարանը չի նկարագրում խաչը, չի ասում, թե ինչպիսի կառուցվածք ուներ: Իսկ հրեաները մահապատժի էին ենթարկում քարկոծելով (հմմտ. Գործք Առաքելոց 7): Բայց Մատթեոսի Ավետարանը տեղեկացնում է, որ Հիսուսին խաչեցին հռոմեական «կուսակալի զինվորները» (Մատթեոս 27, 26-27.31), այսինքն՝ Պոնտացի Պիղատոսի ծառաները, և հետևաբար՝ կիրառվեց խաչելու հռոմեական եղանակը: Հռոմեական աղբյուրներից գիտենք, որ խաչը կազմված էր երկու գերաններից. մեկն ուղղահայաց, որ լատիներեն կոչվում էր «stipes» կամ «staticulum» և որ տնկվում էր հողի մեջ. մյուսը հորիզոնական, որ կոչվում էր «patibulum»: Այս վերջինը պարաններով կապվում էր դատապարտվածի ուսերին, որը պարտավոր էր քարշ տալ այդ ծանրությունը քաղաքի փողոցներով, մինչև քաղաքի դարպասներից դուրս գալը և հասնելը խաչելության վայր, ուր տնկված էր ուղղահայաց գերանը, որովհետև միշտ խաչում էին քաղաքի պարիսպներից դուրս: Նախ գամում էին դատապարտվածի ձեռքերը, ապա պարաններով քաշելով վեր էին բարձրացնում և հորիզոնական գերանն ամրացնում էին ուղղահայացին: Պետք է նաև ավելացնել, որ ուղղահայաց գերանը որոշ բարձրության վրա ուներ դուրս ցցված մի մաս, որը հունարեն կոչվում էր «pêgma», իսկ լատիներեն «sedile», որի վրա էին հենվում դատապարտվածի ոտքերը: Մահապատժի գործադրման պահերի համաձայն, «crux» (խաչ) բառը մատնանշում էր կա՛մ միայն «patibulum»ը, կա՛մ էլ «patibulum»ը և «staticulum»ը միասին: Հետևաբար, այնպիսին էր, ինչպիսին որ տեսնում ենք շարունակ. հորիզոնական գերան՝ ուղղահայաց գերանի վրա (այս երկու ձևերով. + կամ T ):

Ահա լատիներեն երեք վկայություն հռոմեական շրջանի հեթանոս հեղինակներից:

«Tibi esse perendum extra portam despissis manibus, patibulum quom habebis» - «Մեռնելու ես քաղաքի դռնից դուրս, տարածված ձեռքերով, պատժափայտի վրա, որ ունեիր» (PLAUTO, Mostellaria, I, 1, 56-57):

«Patibulum ferat per urbem, deinde adfigitur cruci» - «Իր պատժափայտը թող կրի քաղաքի փողոցներում, ապա՝ թող բևեռվի խաչին» (PLAUTO, Miles gloriosus, II, 4, 67, 358):

«Patibulo suffixus, in crucem tollitur» - «Պատժափայտին գամված, թող խաչ հանվի» (FIRMICO MATERNO, Mathematica, VI, 31, 58):

Հռոմեացի այս հեղինակներին, որոնք անշուշտ շատ լավ էին ճանաչում իրենց պետությունում կիրարկվող մահապատժի եղանակը, ավելացնենք նաև հնագույն քրիստոնյա հեղինակների վկայություններից մի քանիսը, որոնք նույնպես, հռոմեական կայսրությունում ծնված ու մեծացած անձինք լինելով, քաջատեղյակ էին իրականությանը:

Առաջին վկայությունը, որն ուզում եմ ներկայացնել, Բառնաբասի Նամակն է, որը բանասերներից ոմանք թվագրում են 96-98 թվականներին, իսկ ոմանք՝ 130 թվականին: Մեկնաբանելով այն դեպքը, որ Աբրահամը թլփատեց իր ազգականներին, թվով 318 մարդ (հմմտ. Ծննդոց 17, 23-27 և 14, 14), տալիս է հետևյալ այլաբանական բացատրությունը. «18 թիվը գրվում է մի յոթայով և մի էթայով [այսինքն՝ I=10 և H=8]: Ստանում ենք՝ Հիսուս [այսինքն՝ IH, որ «IHSOYS»ի համառոտությունն է]: Ապա, Աստվածաշունչն ավելացնում է 300 [որը հունարենում գրվում է T ], որովհետև թաու տառը [ T ] պատկերում է խաչը, որից ստացանք մեր փրկությունը: Եզրակացնելով, առաջին երկու տառերով [ IH ] խորհրդանշում է Հիսուսին, երրորդ տառով [ T ] խորհրդանշում է խաչը» (Բառնաբասի Նամակը, 9, 8):

Երկրորդ վկայությունը Սբ. Հուստինոսինն է, որն ապրել է մոտավորապես 100-163 թվականներին: Վկայությունը գտնվում է իր «Երկխոսություն Թրիփոն հրեայի հետ» աշխատությունում (90, 4), որը գրել է մոտավորապես 150 թվականին: Հրեաների ու ամաղեկացիների միջև ճակատամարտի ընթացքում (հմմտ. Ելից 17, 11) «Մովսեսն ինքը աղոթում էր Աստծուն, վեր բարձրացրած և տարածած ձեռքերով (tas chéiras ekatérôs ekpetàsas): Օվրը և Ահարոնը օգնում էին նրան ամբողջ օրը վեր բարձրացրած պահել ձեռքերը, որպեսզի վար չիջեցներ: Իրոք, երբ պարգևում էր խաչին նմանվող այս նշանը (tòn stauròn mimouménou), ժողովուրդը հաղթում էր»: Ուրեմն, խաչը նման էր ձեռքերը տարածած մարդու:

Երրորդ վկայությունը Սբ. Երանոսինն է, որն ապրել է մոտավորապես 140-202 թվականներին: Իր ամենակարևոր աշխատությունում («Ընդդեմ հերետիկոսությունների»), Երանոսն այսպես է նկարագրում խաչը. «Խաչի ձևն ինքնին ունի հինգ կետ, կամ ծայր. երկուսն ըստ երկարության, երկուսն ըստ լայնության և մեկը մեջտեղում, որի վրա էր հանգչում նա, ով բևեռվում էր գամերով» (II, 24, 4): Ուրեմն, ուղղահայաց գերանից բացի, խաչն ուներ նաև հորիզոնական գերան:

Չորրորդ վկայությունը Տերտուղիանոսինն է, որն ապրել է մոտավորապես 160-222 թվականներին: Իր «Աղոթքի մասին» աշխատությունում, որը գրել է մոտ 200-206 թվականներին, ասում է, որ խաչը նման է սավառնող թռչունին. «Թռչունները նույնպես, երբ արթնանում են, բարձրանում են դեպի երկինք և ձեռքերի փոխարեն բացում են թևերի խաչը (alarum crucem pro manibus expandunt)» (29, 4):

Այս քրիստոնյա հեղինակների վկայությունները լիովին համապատասխանում են հռոմեացի հեթանոս հեղինակների նկարագրություններին: Պետք է հիշել, որ մեջբերված քրիստոնյա այս հեղինակները Չորրորդ դարից առաջ են, այսինքն՝ ապրել են այն դարաշրջանում, երբ Քրիստոնեությունը տակավին պետական կրոն հռչակված չէր ոչ մի պետությունում: Այս հնագույն հեղինակների օգնությամբ տեսանք, որ քառաթև խաչի դեմ երեկ (հազիվ հարյուր տարի առաջ) ծնված թշվառ եհովականների ուսուցումը ոչնչով չի համապատասխանում իրականությանը:

դ) Երբ ասելիք այլևս ոչինչ չեն ունենում, քանի որ սատանայական լինելու աստիճան համառ են, եհովականները սկսում են առաջ բերել մի քանի ողորմելի ընդդիմություններ, որոնցից երեքը ներկայացնում եմ այստեղ, որպեսզի մեր քրիստոնյա հավատացյալներն իմանան, թե ի՛նչ պետք է պատասխանեն նրանց:

Առաջին ողորմելի ընդդիմությունը հետևյալն է. «Խաչը գործածվել է որպես Թամմուզ (հեթանոսական) աստծո նշան» (Accertatevi, 127): Արդեն պատասխանեցինք այս ընդդիմությանը, բայց ուզում եմ կրկնել, որ մեր համար կարևոր չէ, թե աշխարհիս վրա գոյություն ունեցող առարկաներն ի՛նչ իմաստ են ունեցել հեթանոսական աշխարհում: Մեր՝ քրիստոնյաներիս համար Խաչը մեր փրկության նշանն է, մեր հանդեպ Քրիստոսի աստվածային կատարյալ սիրո նշանը: Պողոս Առաքյալը գրում է. «Ես նույնպես խաչված եմ Քրիստոսի հետ և այլևս ես չէ, որ ապրում եմ, այլ՝ Քրիստոսն Ինքն է ապրում ինձնում: Մարմնի մեջ այս կյանքը ես ապրում եմ Աստծո Որդու հանդեպ հավատքով, որը սիրեց ինձ և իմ համար զոհաբերեց իրեն [=իմ սիրո համար կամովին մահացավ խաչի վրա]» (Պողոս Առաքյալի Նամակը Գաղատացիներին 2, 20; հմմտ. Պողոս Առաքյալի Նամակը Եփեսացիներին 5, 2): «Խաչի մասին խոսքերն, իրոք, հիմարություն են կորստյան մատնվածների համար, բայց նրանց համար, ովքեր փրկվում են, մե՛ր համար, Աստծո զորությունն են» (Պողոս Առաքյալի Առաջին Նամակը Կորնթացիներին 1, 18):

Երկրորդ ողորմելի ընդդիմությունը բանավոր կերպով լսեցինք երկու եհովականներից. «Քրիստոսն այժմ այլևս խաչի վրա չէ: Ուրեմն, անիմաստ է խաչի նշանը»: Սրանով եհովականները փաստում են, որ ոչ մի գաղափար չունեն Քրիստոսի կողմից իրականացված տիեզերական, համընդհանուր և հավիտենական փրկության վերաբերյալ: Քրիստոսի կողմից իրականացված փրկագործությունը մի օրվա միայն վերաբերվող իրականություն չէ, որ կատարված լինի Ավագ Ուրբաթ օրը և վերջ: Քրիստոսի պարգևած փրկությունը, Իր չարչարանքների արժանիքները, տարածվում են բոլոր սերունդների վրա: Հովհաննեսի Հայտնության գրքում կարդում ենք. «Ապա, չորս կենդանի էակների և երեցների կողմից շրջապատված գահի մեջտեղում տեսա կանգնած մի Գառ, ինչպես մորթված» (Հովհաննեսի Հայտնություն 5, 6): Երկնային իրականությունների տեսիլքում Հովհաննես Առաքյալը Քրիստոսին տեսնում է հարություն առած («կանգնած») չարչարանքների արժանիքների հետ («ինչպես մորթված»):

Երրորդ և ամենաողորմելի ընդդիմությունը սա է. «Բնական չէ թանկագին համարել և պատվել այն գործիքը, որով սպանել են մեկին, ում սիրում ենք» (La verità che conduce alla vita eterna, 143): Նախ պետք է ասեմ, որ սա եհովական ամենակեղտոտ կեղծավորությունն է, որովհետև եհովական հերետիկոսներն անգամ մի կաթիլ սեր չունեն մեր Տեր և Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ. անշուշտ, ինչպե՞ս կարող է ստախոսը սիրել Ճշմարտությունը: Իսկ անցնելով բուն պատասխանին, ասեմ, որ մենք Խաչը չենք պատվում, որովհետև դրանով սպանեցին Քրիստոսին (բացասական իմաստ), այլ՝ որովհետև Խաչի միջոցով Աստված հայտնեց մեր հանդեպ Իր սիրո ամբողջական գերառատությունը և պարգևեց մեր հավիտենական փրկությունը (դրական իմաստ): Կարող ենք նաև մի պահ լսել Պողոս Առաքյալին. «Ինչ վերաբերվում է ինձ, ուրիշ պարծանք չունեմ, եթե ոչ միայն՝ խաչը մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի, որով աշխարհն իմ համար խաչված է, ինչպես ես՝ աշխարհի» (Պողոս Առաքյալի Նամակը Գաղատացիներին 6, 14): Եթե եհովականներն ուզում են իրական քրիստոնյաներ լինել, պետք է վարվեն Պողոս Առաքյալի նման, պետք է պարծենան Քրիստոսի Խաչով և ո՛չ թե արհամարհեն այն: