Գ. - Պարզասիրտների առավելությունը

Միքելե Բրամբիլլա. Պասկալի նման անբարեկիրթ, կոպիտ, ծայրահեղական, և մինչև իսկ նեկրոֆիլիայի մեջ կասկածելի կարող ենք թվալ նաև մենք, եթե հաշվի առնենք, թե ինչպես սկսեցինք մեր այս զրույցը։ Խնդրի կոշտ ու կոպիտ, գրեթե բիրտ ուրվագծմամբ սկսելով՝ գնում ենք քրիստոնեական գրեթե բոլոր Եկեղեցիների (Կաթոլիկ Եկեղեցին հաճախ ներառյալ) այս վերջին տասնամյակների աստվածաբանության և հովվական գործելաոճի դեմ. հավատացյալը դիտվում է այլևս որպես «հասուն». ո՛չ, ուրեմն, նրա խնդիրներին լուծում առաջարկող Աստծուն. մարդը պետք է միայնակ լուծի իր խնդիրները, առանց Երկինքն անհանգստացնելու՝ իր գոյութենական վիճակի ճաքերն ու սահմանները ամրացնել կարողանալու համար։ Իրոք որ, ո՛չ քահանաները, ո՛չ էլ, առավել ևս, բողոքական պատվելիները, այլևս չեն խոսում «իրականությունից օտարեցնող» նկատվող այնպիսի բաների մասին, որոնք մի ժամանակ պարտադիր հանգրվաններն էին հանդիսանում քրիստոնեական քարոզչության համար (մահ - դատաստան - դժոխք - դրախտ). փակել են անդենական աշխարհի մասին տեղեկություններ տրամադրող պատուհանը, հավատքի այն կետերի մասին, որոնք անվանվում էին «վախճանաբանական»։ Ավետարանը, իրենց խոսքերի համաձայն, դա մի ձեռնարկ է, որ գործի է մղում երիտասարդներին ու առողջներին, մնացած ամեն ինչ ա՛յլ բան չէ, եթե ոչ միայն՝ ժամանակավրեպ հետադիմականների կասկածելի «վշտասեր ցավապաշտությունը»։

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Այդպես է, այո՛: Քաջ ծանոթ ենք տիրող իրավիճակին. այդ դիրքորոշումների ետևում հաճախ գտնվում է մեջբերումը այն սուրբ մարդու խոսքերի (որոնք, սակայն, անմիջական ու ամբողջական կերպով չեն ընթերցվել, այլ հավանաբար՝ բանավոր լսվել են ականջի ծայրով միայն, կամ էլ կարդացվել են հատվածաբար), այն հերոսության աստիճան քաջարի հովիվ Դիտրիխ Բոնհոֆֆերի, որին նացիստները Բեռլինում սպանեցին պատերազմի վերջին օրերին, Հիմմլերի անձնական հրամանով: Այստեղ հարմար վայրն ու ժամանակը չէ խորանալու նրա աստվածաբանության վերլուծման մեջ, – աստվածաբանություն, որ մյուսներից ավելի է իր հետքը թողել Եկեղեցիների վրա այս տասնամյակներում, – տեսնելու համար, թե նրա մտքերին տրված մեկնաբանությունները ճշմարտացի են արդյոք, թե ո՛չ. կամ թե, (ինչպես ես ինքս համոզված եմ), նրա մտքերը վերածվել են անբովանդակ կարգախոսների, ասելու համար բաներ, որոնք Բոնհոֆֆերն ինքը մտադիր չէր ասելու: Գիտես, թե ինչպես է դա տեղի ունենում. յուրաքանչյուր դարաշրջան, նաև աստվածաբանական դարաշրջան, ընտրում է «իր» հեղինակներին, – անհրաժեշտության դեպքում այլայլելով ու ձևափոխելով նրանց միտքը, վերագրելով նրանց խոսքեր ու մտքեր, որոնք իրականում նրանցը չեն, – հիմնավորելու և ազնվականացնելու համար այն, ինչ իրենք են ցանկանում պնդել ու հաստատել: «Ժամանակի հոգին» է, որն ամեն անգամ, որ փոխվում է, սկսում է որոնել մեջբերումներ, որոնք հարմար են իր ճաշակին:

Համենայն դեպս, և մի քիչ կոպիտ վերլուծմամբ, իսկույն ևեթ ճշտեցինք, որ մեկնում էինք մի հավատքից, որի վերաբերյալ ուզում ենք խորհրդածել: Եվ որ մե՛ր հավատքն է, մե՛ր քրիստոնեականը, ո՛չ թե ուրիշ որևիցէ մեկը. հետևաբար, խոսում ենք Աստծո մասին, որ հոգեհարազատ է մե՛ր սրտին, որովհետև միակն է, որին ապավինում ենք և որի հետ ենք կապում մեր բոլոր հույսերը, չենք խոսում «որևիցէ մի» Աստծո մասին. Աստվածն է, որ հանձինս Հիսուս Քրիստոսի հայտնվել է և միաժամանակ քողարկվել, մարմնանալով որպես մարդ մարդկանց մեջ:

Սկզբից ևեթ հստակ կերպով ասում ենք այն, ինչն առիթ ենք ունենալու կրկնել ուրիշ անգամներ ևս. վերացական խոսակցություններ ինչ որ մի վերացական Աստծո մասին մեզ չեն հետաքրքրում: Ինչ որ մի Աստվածության մասին զրույցներով, որը տարբեր է Աստվածաշնչի Հին ու Նոր Կտակարաններում ներկայացող Աստծուց, մեր գործը չէ զբաղվելը, այլ միայն՝ հպանցիկ, մի քանի համեմատություն կատարելու համար: Մեծ հոժարությամբ՝ որոշ փիլիսոփաների մտային մարմնամարզություններին ենք թողնում եռանդագին ինքնանվիրումն այն «դեիզմին»^[1], որը – կրկին Պասկալի խոսքերով ասած – քրիստոնեական հավատքիցհեռու է նույնքան, որքան աթեիզմը (և, գոնե առայժմ, արի կանգ չառնենք այս հարցի վրա): «Հավատամք»ը, որն արտասանեցինք այսօր առավոտյան, – և որ միակն է, որ ընդունում ենք, – սկսվում է այսպես. «Հավատում եմ մեկ միակ Աստծո՝ Ամենակալ Հորը, ... »: Անմիջապես, ուրեմն, միավորում ենք Աստված և հայրությունը. իսկ սա միմիայն քրիստոնեական կոկտեյլ է:

Եվ ահա՛, սկսելու համար ասենք, որ արմատական հակասություն է, որ հենց քրիստոնյաներ են նրանք, ովքեր այս տասնամյակներում խլացրել են մեզ «հասուն հավատք ապրելու անհրաժեշտության» մասին իրենց խոսակցություններով, «Ավետարանը մեկնաբանելու պարտավորության» մասին, «այն հասկանալի և ընդունելի դարձնելու համար վերջապես հասուն դարձած մարդկանց»:

Մի կողմ թողնենք բոլոր հեգնական, թեև լիովին տեղին անդրադարձումները մեր ժամանակակիցների այդ թվացյալ «հասունության» մասին. իրոք որ կարող ենք հարցնել, թե այդ ի՞նչ աշխարհ են ճանաչում աստվածաբաններից ոմանք: Հաստատ դա Չեսթերթոնի կողմից լուսանկարված աշխարհը չէ, այն հանրահայտ «ակնթարթային» լուսանկարով, որը մեծապես համապատասխանում է իրականությանը: Հիշում ես, չէ՞: Ասում է. «Այսօրվա մարդկանց դժբախտությունն այն չէ, որ ոչնչի չեն հավատում, այլ՝ որ հավատում են ամեն ինչի»:

Համենայն դեպս, թվացյալ «հասունների» ու «չափահասների» մասին այդ գովաբանություններով կարծես թե մոռանում են, որ խոսքը գնում է Քրիստոնեության մասին, որի արժեհամակարգում նախատիպարը, որին հարկավոր է նմանվել, «չափահասը» չէ, այլ ընդհակառակը՝ «մանուկը». «մտավորականը» չէ, – որն, իլլումինիստական տեսանկյունից դիտված, իր սահմանումով իսկ «հասուն» անձն է, – այլ ընդհակառակը՝ «պարզասիրտը», «անգիտացողը»: Որը, ավետարանական տեսանկյունից դիտված, խորհրդանշվում է հենց «փոքրի», «մանկան» պատկերով:

Պողոս Վեցերորդ Պապը, որ «մտավորական» Քահանայապետ էր, գերազանց աստիճանի կրթված անձնավորություն, 1970 թվականին հոգևոր նվիրապետության ամենաբարձր աստիճանի՝ «Եկեղեցու Վարդապետի» տիտղոսին բարձրացրեց Սբ. Կատերինա Սիենացուն, որն հազիվհազ էր կարողանում կարդալ և իր կյանքի վերջավորությանը միայն սովորեց գրել:

Մի ա՛յլ փոքրիկ օրինակ ունենք հենց մեր աչքերի առաջ. պատահաբար չէ, որ իմ այս գրադարանը, ուր խոսում ենք, այս մինչև իսկ չափազանց գրքերի հավաքածուն, – գրքերի, որոնց մեծամասնությունը դժվարիմաց, բազմաթիվ հին ու նոր լեզուներով գրված հատորներից է բաղկացած, – իր պատվո անկյունում հյուրընկալում է պատկերը մի տասնչորսամյա, շնչարգելությամբ հիվանդ, թերսնուցված, իր քաղաքի ամենաարհամարհված ընտանիքի դուստրը հանդիսացող և, բնականաբար, անգրագետ աղջկա: Հավատքի, աղոթքի, ուխտագնացության վերադառնալու իր պատգամը մարդկանց փոխանցելու համար Քրիստոսի Մայրը չընտրեց ո՛չ պրոֆեսորների, ո՛չ հասարակությանը հայտնի դեմքերի, ո՛չ լրագրողների, ո՛չ էլ ուրիշ «այլևս հասուն», «վերջապես չափահաս դարձած» քրիստոնյաների: Տասնութ անգամ, տեղի բարբառով խոսելով, հայտնվեց Աստվածամայրը այն քարայրում, ուր անձրևներից պաշտպանվում էր համայնքի սեփականությունը հանդիսացող խոզերի երամակը, և հայտնվեց այդ թշվառ տգետին – աշխարհի գնահատմամբ – , այդ սքանչելի իմաստունին – Ավետարանի գնահատմամբ – . Սրբուհի Բեռնադեթ Սուբիրուն, Ֆրանսիայի ամենախուլ գյուղերից մեկի՝ Լուրդի սնանկացած ջրաղացպանի դուստրը: Սա անակնկալ չէ. միայն հերթական ապացույցն է աստվածային հստակ մարտավարության:

 

 

Այստեղ չենք գտնվում մեջբերումներ կուտակելու համար, բայց մի քանիսն ուղղակի պարտավոր ենք անել: Նաև որովհետև չենք շեղվում այն նյութից, որը մեզ հետաքրքրում է. այստեղ խաղի է դրված ողջ տեսանկյունը, որտեղ պետք է դիրք գրավենք՝ մեր նյութը քննարկելու համար: «Որևէ բան ճշմարիտ կամ կեղծ է երևում համաձայն այն տեսանկյան, որից այն դիտվում է», գրում է դարձյալ մեր սովորական Պասկալը: Պատահել է նաև մեզ, դա շատ լավ գիտես. հավատքի բացահայտման, կամ վերաբացահայտման, “հարվածից” հետո հասկացել ենք, որ բազմաթիվ դժվարություններ, որոնք «առաջ» անհաղթահարելի էին թվում, ծագում էին ո՛չ թե իրողություններից ինքնըստինքյան, այլ՝ տեսանկյունից, որից դիտարկում էինք դրանք: Չպետք է կորցնենք գիտակցությունն այն բանի, որ ավետարանական պատգամը «տարբեր է» ուրիշ որևէ իրականության համեմատ (ուրիշ կրոնները ներառյալ, ուշադրություն դարձրու այս բանին):

Հիշենք, ուրեմն, Հիսուսի խոսքերը, որոնք Նա ուղղեց Իր աշակերտներին, երբ նրանք փորձում էին հեռացնել Հիսուսի մոտ գալ ցանկացող երեխաներին, մտահոգվելով, թե երեխաները կարող էին անհանգստացնել Նրան. «Թո՛ւյլ տվեք այդ մանուկներին, որ իմ մոտ գան, և մի՛ արգելեք նրանց, որովհետև նրանց նմաններինն է Աստծո արքայությունը: Ճշմարիտ եմ ասում ձեզ. ով Աստծո արքայությունը չի ընդունում ինչպես մի մանուկ, այնտեղ չի մտնի» (Ղկս 18, 16-17):

Չենք մոռանում – դեռ կանդրադառնանք դրանց – հիմնական կարևորություն ունեցող ա՛յլ խոսքեր ևս, որոնք գլխիվայր շրջում են ողջ հայեցակարգը մեր՝ արդիներիս, որ Եպիսկոպոսի «գահը» փոխարինել ենք համալսարանական պրոֆեսորի «ամբիոնով»^[2]. միստիկ խորհրդազգացին՝ փորձագետով, փոքրին՝ չափահասով:

Մենք, որ ավետարանական «մանկանը» փոխարինել ենք ուսանող և քաղքենի, Վաթսունութ թվականի մտայնությամբ վարակված առասպելական «երիտասարդ»ով, որը ոչ մի առնչություն չունի – չշփոթենք դրանք – այն մանկական պարզության ու անբծության հետ, որոնք նախասիրում ու գովում էր Հիսուսը: Արդի աշխարհի երիտասարդների վերաբերյալ – որոնք չափազանց փաղաքշված ու փայփայված են, և որոնց կարծիքը չափազանց շատ են լսում ու հաշվի առնում, կարծես թե նրանք են նոր ժամանակների մարգարեները, (այն “գեղեցիկ” արդյունքներով, որոնց հետո ականատես ենք լինում) – տակավին վավերական են Հին Կտակարանի խրատական խոսքերը – «Անմտությունը կապված է երիտասարդի սրտին, բայց ուղղիչ գավազանը կհեռացնի այն նրանից» (Առկ 22, 15) – և իր կողմից դարձի բերված և իր ընկեր Տիտոսին ուղղված Պողոս Առաքյալի զգուշացումը. «Հորդորիր երիտասարդներին՝ լինել ողջամիտ» (Տիտ 2, 6): Սրանք բաներ են, որոնք քրիստոնեական Ավանդությունը երբեք չէր մոռացել, մինչև վերջին ժամանակները, երբ նաև Եկեղեցում, հենց նրանք, ովքեր ասում էին, թե պայքարում էին բոլոր տեսակի «ռասիզմների» դեմ, դարձան ծննդյան թվականի վրա հիմնված «անձնագրային ռասիզմի» մարգարեները:

Բայց, այս կետում, առկա է հոգեբանական մի խառնակ հանգույց, որի վրա այստեղ չենք կարող կանգ առնել. երիտասարդության պանծացումը իբրև դիվահալածում ընդդեմ հիվանդության, ծերության, մահվան մտասևեռման. իբրև ենթաարտադրանքը «զարգացման» առասպելի, որի համաձայն պատմությունը դա մի շարունակական վերելք է դեպի լավագույնը. իբրև պատրանք ու ցնորք «ռուսսոյական» նոր աշխարհի, որն իբր անխափան կերպով կառուցելու էր նա, ով կարողանալու էր դպրոցական ավելի լավ կրթություն ստանալ, քան նախորդ սերունդները. և այլն: Սրանք բոլորն էլ դիրքորոշումներ են, համենայն դեպս, որ բախման ու ընդհարման են տանում ավետարանական տեսանկյան հետ:

Բայց վերադառնանք, ինչպես խոստացել էինք, մեր մեջբերումներին: Սակավաթիվ խոսքեր, որոնք մեծապես տպավորիչ են, և որոնք, որպես քրիստոնյա հավատացյալներ, երբեք չպետք է մոռանանք. «Այդ նույն պահին Հիսուսը ցնծաց Սուրբ Հոգու մեջ և ասաց. “Գովք եմ մատուցում քեզ, ո՜վ Հայր, Տեր երկնքի ու երկրի, որ թաքցրեցիր այս բաները գիտուններից ու իմաստուններից, և հայտնեցիր փոքրերին: Այո՛, Հա՜յր, որովհետև այսպես հաճելի եղավ քեզ» (Ղկս 10, 21):

 

 

Մտածիր, որպես ծայրահեղ օրինակ, այն սրբազան պաշտամունքի մասին, որով դիտում ենք բոլոր նրանց, ովքեր ստացել են Նոբելյան մրցանակը: Եթե համաձայնվում են հանդիպել մեր հետ, – ո՜վ բարություն, – հարգանքով ու երախտագիտությամբ գրի ենք առնում նրանց գուշակությունները. և ո՛չ միայն իրենց մասնագիտական ձեռնհասությունների ու իրավասությունների շա՜տ նեղ ոլորտի վերաբերյալ, ինչը որ կարող էր արդարացի լինել, – «մասնագետը» ամենակարճատեսն է մարդկանց մեջ, քանի որ մեկն է, ով միշտ ավելին գիտի միշտ ավելի քչի մասին, – այլ՝ մարդկային գիտելիքների, կանխատեսումների, գնահատումների բոլոր դաշտերի ու ոլորտների վերաբերյալ: Եկեղեցու Վարդապետության հանդեպ – որ ասում էր (և, երբեմն, տակավին ասում է), թե խոսում է Աստծո անունից – մի քանի դար տևած հեգնանքից ու պախարակումներից հետո, ահա՛ մենք, որ պաշտում ենք “վարդապետներ” ու “մարգարեներ”, որոնք ասում են, թե խոսում են Գիտության ու Մշակույթի անունից, երբ չեն խոսում ամեն սանձ արձակած Նորաձևության ու Կարծիքների անունից:

 

 

Հստակ է, որ պետք է միշտ հարգենք խորհուրդն այն Աստծո, «որի ճանապարհները մեր ճանապարհները չեն», ինչպես ասում է Եսայի մարգարեն:

Առիթն օգտագործենք՝ հիշելու համար մի ա՛յլ թյուրիմացություն ևս, որն հարկավոր է մեջտեղից վերացնել. հավատալ՝ չի նշանակում ո՛չ ամեն ինչ իմանալ, ո՛չ էլ ամեն ինչ հասկանալ: Հավատքը համակարգչային ծրագիր չէ, որ պետք է յուրաքանչյուր հնարավոր հարցադրմանը մի պատրաստի պատասխան տա: Ասեմ նաև, իմիջիայլոց, որ մեր համար դա չափազանց ձանձրալի կլիներ. ի՞նչ կմնար մեզ փնտրելիք, խորացնելիք: Եթե ամեն բան մեր համար պարզ ու հստակ լիներ, միթե զարգացրած կլինեի՞նք գրեթե քսանդարյա մի աստվածաբանություն, որը – մարդկային բոլոր սահմաններով ու տարօրինակություններով և, հաճախ, շեղումներով ու սխալներով հանդերձ – հանդիսանում է մարդկության մտավորական ճիգի ու աշխատանքի ամենաերկարատև ու ամենաարտակարգ արկածախնդրությունը:

Հավատալ, ամեն դեպքում, նշանակում է լինել «շնորհընկալ» (նշանակալի եզր է սա. «շնորհ, նվեր ընդունած»), առանց մեր կողմից որևէ արժանիքի, – գոնե սկզբնական փուլում, – ճիշտ ճանապարհի մատնանշման, այն ուղղության, որի երկայնքին պետք է քայլենք, վստահ, որ այդ ճանապարհով գնում ենք դեպի կենտրոնը: Հավատալ՝ նշանակում է «վստահել» Հիսուսի և Իր Ավետարանի ճշմարտությանը, ուր մեզ տրված են հիմնական կոորդինատները: Այդ վստահությունից է, որ բխում է մնացած ամեն ինչը:

Հիշենք այն հին Քրիստոնեականը, որ կոչվում էր «Սբ. Պիուս Տասներորդի» և ուր գրված է. «Չենք կարող հասկանալ հավատքի բոլոր ճշմարտությունները, որովհետև դրանցից մի քանիսը խորհուրդներ են»: Իսկ «խորհուրդը» (իսկույն հստակեցնենք սա, խուսափելով թյուրիմացություններից) չի նշանակում մի բան, որ բանականության դեմ է, այլ՝ որ բանականությունից անդին է: Նույն ինքն բանականությունն է, որ հասնելով մի որոշակի կետի, եթե ողջամիտ կերպով է գործածվում, մեզ հուշում է բացվել խորհրդի առաջ: Պասկալն է ասում, բնականաբար. «Բանականության վերջին քայլը ճանաչելն է, որ կան անսահման բաներ, որ գերազանցում են իրեն»:

Շատ լավ գիտես, որ հենց այս պատճառով է, որ մենք ենք իրական և ճշմարիտ «ազատ մտածողները»: Ի տարբերություն խեղճ ռացիոնալիստների, որոնք միշտ ջղագրգիռ վիճակում են, որովհետև միշտ վախենում են հանդիպելու ինչ որ մի բանի, որը կարող է ճգնաժամի մեջ դնել իրենց սխեմաները, հավատացյալը տրամադիր է որևէ հնարավորության, բաց է բոլոր անակնկալների առաջ: Ներառյալ այն, երբ պարտավոր է լինում իր մտքում տեղ հատկացնելու խորհրդին (և սա անում է մտքի «ռացիոնալ» մեթոդին հետևելով): Մենք ոչինչ չենք բացառում, իրե՛նք են, որ ստիպված են կանխակալ դիրքորոշմամբ («a priori») բացառել այն ամենը, որ նշմարվում է իրենց մտային վանդակից անդին. վանդակ, որի մեջ փակվել են իրենց իսկ կամքով:

Հիշիր, օրինակի համար, «հրաշքների» այն վիթխարի զանգվածը, որ գրեթե մեկուկես դար է արդեն, ինչ գրանցվում է Լուրդի սրբավայրում: Սա մի օրինակ է, որը քեզ չեմ հիշեցնում պատահական կերպով. այն, արդարև, աշխարհում – և բոլոր կրոնների ողջ պատմության ընթացքում – միակ սրբավայրն է, ուր գործում է միջազգային բժշկական հանձնաժողով, որի պարտականությունն է գիտական տեսակետի մաղից անցկացնել «հրաշքի» և «հրաշալի բժշկությունների» որևէ հայտարարություն, բացառելով բոլոր տեսակի շեղումները: Որպես կաթոլիկ քրիստոնյա՝ իմ ազատությունն ամբողջական է. միմիայն երբ փաստաթղթերի քննությունը ինձ կհամոզի, ինքնին բանականությունն է, որ ինձ կհուշի բացվել առեղծվածի առջև մի բժշկման, որ հասնում է մարդկային հնարավորություններից անդին: Կարող եմ նաև չհամոզվել, և դա բացարձակապես խնդիր չի լինի իմ համար. այդ «հրաշքները» մի հավելյալ իրականություն են, որոնք Աստված պարգևում է վեհանձն առատաձեռնությամբ. կարող են սփոփանք և մխիթարություն լինել հավատքի համար: Բայց հավատքը կախում չունի այդ «հրաշքներից»: Եկեղեցին երբեք չի պարտադրել – և երբեք չի պարտադրի – հավատքի համաձայնություն տալ Լուրդի, կամ (ի՞նչ իմանամ) Վարշամակի, Սուրբ Գեննարիոսի արյան, Պադռե Պիոյի վերքերի, Սիենայի 1730 թվականից ի վեր անաղարտ մնացած 223 նշխարների, կամ ուրիշ որևիցէ մի ա՛յլ «հրաշքի»«ճշմարտությանը»:

Քրիստոնյա հավատացյալը կարող է երախտագետ լինել նման «նշանների» համար, բայց հաստատ սրանց վրա չէ, որ իր հավատքը կառուցվում կամ քանդվում է: Հետևաբար, կաթոլիկ քրիստոնյան ամենայն ազատությամբ ու հոգու խաղաղությամբ քննում է մարդկայնորեն անբացատրելի դեպքերի մասին որևէ լուր: Ոչինչ չի ընդունում առանց լուրջ քննության, բայց նաև ոչինչ չի մերժում կանխակալ դիրքորոշմամբ:

 

 

Մանկության տարիքը տարիքն է հիացմունքի, հարցերի, «ինչո՞ւ»ների: Ճշմարտությանը (որն Աստված Ինքն է) հասնելու կամ գոնե նշմարելու պայմանը հենց այս բացվածքն է, այս թարմությունը, կյանքի առեղծվածի դիմաց որևէ նախապաշարումից ու արհեստական սխեմաներից ազատ այս միտքը, հրաշալի ու միաժամանակ ահավոր իրականության դիմաց, որ աշխարհն է մեր ներսում և մեզնից դուրս:

Չափահասը, մինչդեռ, – հատկապես այն «գերագույն աստիճանի չափահասը», «չափահասն իր սահմանմամբ իսկ», որ մտավորականն է արդի իմաստով ու նշանակությամբ, – իր պարտականությունն է համարում չհիացողի դիրքորոշում բռնելը, ամեն ինչ գրադարաններում թորված տեսությունների հիման վրա բացատրել կարողանալը, (տեսություններ, որոնք կազմում են իր ողջ կապիտալը, իր հացը, բառիս բուն իմաստով), իրականությունը կքելն ու հպատակեցնելը այն սխեմաներին, որոնց պարտական է իր համբավի համար, քանի որ ուղղակի պարտավոր է «երևալ» իբրև խորագետ, զգուշավոր, կասկածամիտ, իբրև մեկը, ով «հեշտությամբ կուլ չի տալիս»:

Չմոռանանք, ապա, միջին մշակույթի տեր անձանց բնորոշ սնոբիզմը, հակաճառելու հաճույքը, «èpater le bourgeois» - քաղքենի հասարակությանը տպավորելու մոլուցքը, անհրաժեշտությունը՝ հարմարվելու այն դերին ու դիմակին, որն իրեն հնարավորություն է տալիս գեթ ինչ որ մի դերակատարություն ունենալ այժմյան «արվեստի կատակերգությունում», «media-system»ների նեղ ու փոքրիկ թատրոնում, ուր գրանցվում ես միայն այն դեպքում, երբ խելո՜ք-խելո՜ք խաղում ես քեզ հատկացված դերը:

 

 

Նաև գռեհիկ, անշուշտ: Օրինակ, մտածիր պաշտոնական «պարտադիր դպրոց»ի ու այն մյուս՝ ոչ-պաշտոնական, բայց ավերիչ արդյունավետություն ունեցող դպրոցի մասին, որն օր ու գիշեր աշխատում և հեղեղում է ընտանիքները. հեռուստատեսությունը: Միջին խավի մարդուն արմատախիլ են անում իր նախնիների ժողովրդական իմաստությունից, առանց փոխարենը տարբեր մի մշակույթ տալու, այլ միայն գիտելիքների, նախապաշարումների ու տափակ կոնֆորմիզմի «politically correct» գրքերից ու հեռուստատեսային «talk-show»ներից քաղված ծվեններ:

Այս կերպ նաև, մեր առջև տեղադրում ենք էկրաններ, մառախլապատ պաստառներ, որոնք խանգարում են հստակ տեսնելու հիմնական հարցերը: Իսկ եթե հանկարծ կրկին հայտնվում են, մեզ պարտադրվում է բանտարկել դրանք ներսում, կամ աքսորել որքան հնարավոր է հեռու, որպեսզի մարդկանց աչքին չերևանք – ահա՛ – իբրև «անչափահաս» երեխաներ: Կամ, է՛լ ավելի վատ, իբրև միամիտներ: Մանուկներ, մի խոսքով: Եվ սակայն, հենց առողջ ու ողջամիտ միամտության կարիքն ունենք՝ ճշմարտությունը նշմարելու համար. քանի որ ճշմարտությունը, հենց որովհետև ամենախորին իրականությունն է, նաև և միաժամանակ ամենապարզն է:

Բժշկության ոլորտում գրանցած նշանակալի ձեռքբերումների համար Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, անհավատ պոզիտիվիստ Ալեքսիս Քարրելը, որ հետո դարձի եկավ Կաթոլիկության, երբ անձամբ ականատես եղավ, հենց Բեռնադեթի Լուրդում, մի ակնթարթային ու անբացատրելի բժշկման, որի խորհրդին վերջիվերջո հանձնվեց (թեև երկարատև դիմադրությունից հետո), գրել է. «Քիչ դիտարկումը և շատ տեսությունը առաջնորդում են դեպի սխալը: Շատ դիտարկումը և քիչ տեսությունը առաջնորդում են դեպի ճշմարտությունը»:

Մի՞թե զարմանալի է, որ – հատկապես այս վերջին երկու դարերի ընթացքում – մեր այս եղբայրները, որոնց ուղեղները լի են բազմաթիվ գրքերով, բայց կյանքի սակավ կամ զրոյական փորձառությամբ, – պրոֆեսորներ, ամբիոնավարներ, երբեմն ցավոք նաև որոշ աստվածաբաններ, մի խոսքով՝ մտավորականներ, որ դարձել են արդի ժամանակների քուրմերը, – այսքա՜ն հաճախ առաջնորդել են մեզ դեպի փակուղիներ, երբ ուղղակի չեն հրել դեպի անդունդը: Չմոռանանք, որ միշտ մի գիրք, մի մտային սխեմա է ընկած այս դարերի սխալների և դրանց այսքա՜ն հաճախ հետևող արյունալի կոտորածների հիմքում. Ռուսսոյի «Contrat social»ը, Մարքսի «Das Kapital»ը, Նիցշեի «Zarathustra»ն, Հիտլերի «Mein Kampf»ը, Մաոյի «Կարմիր գրքույկը», և այսպես շարունակ: Տևական ցուցանիշ գոյություն ունի մարդկության պատմության ներսում, որը Ֆրանսիական Հեղափոխության մեծագույն ուսումնասիրողի կողմից համադրվել է գերազանց հստակությամբ. «Նախադասություններ արտասանող խելացիներից հետո միշտ վրա են հասնում տեգերով զինված խելացնորները»:

Մի՞թե զարմանալի է, որ «d'antan» (ոչ հեռավոր անցյալի) գյուղացին, (ո՛չ այսօրվանը, որ հեռուստացույց է դիտում), որ «անուսները» – իլլումինիստական սխեմաների համաձայն – , որ «շատ դիտող» և «քիչ տեսություններ մշակող» մարդիկ – այն իմաստով, որ չէին մշակում կանխակալ, ապրիորիստական սխեմաներ – , բնազդաբար, արմատապես կրոնական մարդիկ էին: Եվ մի՞թե զարմանալի է, որ նրանց համար անհասկանալի էր կասկածելը կամ մինչև իսկ ժխտելը Արարչի իրականության, այն արարչության ետևում, որն այդքա՜ն լավ ճանաչում էին և որի մեջ իրենց ողջ կյանքով խորասուզված էին:

Բայց հետո, պարզապես մի քար ևս նետելու համար, չմոռանանք «գնոսիս»ը ... :

 

 

Ընդհակառակը. գնոստիկական արդի վերածննդին ուղղված մի համառոտ ակնարկը օգտակար կլինի մեզ հենց հաստատելու ու հիմնավորելու համար մեր կասկածը, որ ունենք այժմեական որոշ կատեգորիաների հանդեպ: Ջանա, հետևաբար, գործի դնել քրիստոնեական այն առաքինությունը, որ կոչվում է համբերություն, և մի պահ լսիր ասելիքս:

Գնոսիս, ինչպես գիտես, հունարեն նշանակում է «ճանաչողություն»: «Գնոստիկությունը» (մարդկային հոգու այս մշտական փորձությունը, հին եգիպտացիներից մինչև արդի իդեոլոգիաները) էականում այն հավատալիքն է, թե ճշմարտությունը – Աստծո, աշխարհի, մարդու, պատմության վերաբերյալ – հասանելի է միայն մի ընտրյալ «èlite»ի, մշակույթի, ճանաչողության գործիքների միջոցով, հաճախ ինիցիացիայի ծեսերի կատարմամբ:

Ի հաստատություն այն ամենի, ինչ ասում էինք առաջ. եթե հին, հեթանոսական աշխարհի համար գնոսիսի, «ճշմարիտ», փրկարար ճշմարտության ավանդապահները քուրմերն էին, արդիների համար այդ տիրապետությունն անցել է Մշակույթ աստվածուհու նոր քուրմերին. «պրոֆեսորներին», ինչպես ասում էինք, ընդարձակ իմաստով: Հետևաբար, մարդկային այս խմբի ետևում, որը մեզ թվում է արդիության գերագույն աստիճանի մարմնացումը, իրականում գործում է մտային միևնույն, հնամենի մեխանիզմը, որն առաջնորդում էր գաղտնապաշտական պաշտամունքների. գնոստիկական մտայնությունը, որի համաձայն՝ ճշմարտությունը հասանելի է միայն ինիցիատներին ( – մտածիր մի պահ այն սրբազան արժեքին, որ տրվում է համալսարանական վկայականներին ու դիպլոմներին, դրանց հանձնման ծիսական արարողություններին, որոնց ժամանակ զգեստավորվում են իրենց հատուկ քահանայական հանդերձանքով ու գլխարկներով – ), և որի համար փրկությունը հնարավոր է ճանաչողության, մշակույթի միջոցով:

Եվ այստեղ կանգ եմ առնում, պարզապես քո թելադրանքին հետևելու համար: Այս համառոտ ակնարկը թող որ մեզ բավական լինի գիտակցելու համար, որ «տարբերությունն» այն Աստծո, որին մենք հավատում ենք, կայանում է նաև Իր – ինչպե՞ս ասեմ – «դեմոկրատիկ» բնույթի մեջ. այդ բառի արմատական, վավերական, ո՛չ դեմագոգիկ իմաստով:

Աստված «բոլորի՛ համար» է, ո՛չ միայն «ինիցիատների», «մարգարեների», նրանց համար, «ովքեր գիտեն», «ովքեր ճանաչում են»: Նրա հանդեպ հավատքը չունի «գաղտնիքներ», որոնք միայն հոգևոր կամ մշակութային «èlite»ի անդամները կարող են հասկանալ, դրանց խորքը թափանցել, գործադրել: Ինչպես տեղի է ունենում, իմիջիայլոց, այն մի տեսակ «Արդիության եկեղեցում», «Բուրժուական հոգեկանության» մեջ, (ուր «գնոստիկական»մտայնությունը հասնում է իր գագաթնակետերից մեկին), որ է Մասսոնականությունը, իր բազմաթիվ դավանանքներից ու մարմնացումներից յուրաքանչյուրում, որոնք բոլորը միմյանց միացած են ո՛չ միայն անդամների ինքնության, այլ նաև ուսմունքի վերաբերյալ գաղտնիքով: Յուրաքանչյուր «աստիճանի» համապատասխանում է «ծածուկ հայտնության» միայն մի մասը. գագաթնակետին հասածներն են միայն ճանաչում ամեն բան:

Քրիստոնեության մեջ, մկրտվածների անվանացանկերը բոլորի տրամադրության ներքո են. և Առաջին Հաղորդությանը պատրաստվող բոլոր երեխաների առաջ «քողազերծվում», բացահայտվում է ամեն բան. ամեն բան գրված է Քրիստոնեական Վարդապետության հատորներում, որոնք յուրաքանչյուր ոք կարող է վերցնել ու կարդալ:

 

 

Մեջբերածդ խոսքերն, արդարև, քրիստոնեական թափանցիկության ծանուցագիրն են: Քրիստոնեական հավատքի գաղտնիքը գաղտնիքներ չունենալն է. ամեն բան, որ ծածուկ է, քողարկված, վերապահված, թաքնված, փակ, կապ ու առնչություն չունի քրիստոնեական հավատքի հետ: Քրիստոնեական եկեղեցիների դռները բաց են բոլորի դիմաց. քրիստոնեական Խորհուրդները ծիսակատարվում են բոլորի աչքի առաջ. քրիստոնյա քահանաներն ու հավատացյալները չեն թաքցնում իրենց ինքնությունը. քրիստոնեական ողջ վարդապետությունըբացահայտ քարոզվում է խորանների վրայից, կամ բացատրվում է գրքերում, որոնք բոլորին հասանելի են:

Քրիստոնեության համար գոյություն չունի մի «ավելի բարձր» մակարդակ, որ վերապահված է ինչ-ինչ ընտրյալների. մանավանդ թե, եթե գոյություն ունենար, ավելի հասանելի կլիներ անուսներին, քան թե գիտուններին, ինչպես արդեն տեսանք:

Չմոռանանք նաև, որ այս հարցում ևս՝ Քրիստոնեությունը չի տարբերվում միայն հին, վաղուց արդեն մեռած կրոններից, կամ նաև տակավին կենդանի կրոններից, ինչպիսիք են ասիական կամ աֆրիկյան կրոնները, որոնց մոտ միշտ գոյություն ունի մի տեսակ «էզոտերիկ պահուստ», առանձնաշնորհյալ ինիցիատների համար: Տարբերվում է նաև մյուս երկու աստվածաշնչյան միաստվածություններից. «քաբալա»յով և «սուֆիզմ»ով (կամ գաղտնիքի ու հավատացյալների «դասակարգերի» այն ծայրահեղ ընդգծմամբ, որ կատարվում է դրուզների մոտ) և՛ հրեականությունը, և՛ իսլամը ունեն «գնոստիկական», գաղտնի մի հոսանք, որ վերապահված է «նրան, ով գիտի», «նրան, ով լուսավորված է»:

Քրիստոնեության մեջ, «էզոտերիզմը», եթե գոյություն ունի, ապօրինի է. դրանով տարվում են «լուսնոտների փոքրամասնական խմբավորումները», ցնորամիտ երազատեսները, ինքնակոչ «ավանդապաշտների» խմբերը, – որոնք գրեթե միշտ շաղկապված են քաղաքական կուսակցությունների հետ. «աջակողմյանները» հրապուրվում են օկուլտիզմով, որն իրենց ավելի «արիստոկրատիկ» է թվում, մինչ «ձախակողմյանները» հրապուրվում են իդեոլոգիական դեմագոգիայով ու վերացականությամբ, – խմբեր, որոնք ոչ մի ճանաչում չունեն պաշտոնական համայնքների կողմից:

Այս առումով կարող ես հիշել նաև փաստը, որ միջնադարյան Ինքվիզիցիայի գործունեությունը, – որը կոնֆորմիստներին թվում է խավարամտության գագաթնակետը, – իրականում ուղղված էր հենց նրանց դեմ, ովքեր փորձում էին Քրիստոնեությունը «ծածուկ» դարձնել, այն վերապահելով հերետիկոսների, քաթարների, ալբիգեսականների, մանիքեականների, հոգևորների, ալքիմիստների, կարծեցյալ կախարդների ու կարծեցյալ վհուկների գաղտնի խմբակներին: Ինքվիզիցիայի պայքարը դա մի պայքար էր՝ պաշտպանելու և պահպանելու համար քրիստոնեական հավատքի «արևային» նկարագիրը, որը չի հանդուրժում էզոտերիկ ուսմունքների մութն ու խավարը, որ վերապահված է քչերին:

Ավելի ընդհանուր կերպով, քանի որ խոսք ենք բացել, ասենք նաև սա. Եկեղեցին երբեք չի ցանկացել խտրականություն դնել կամ բացառել, այլ՝ ընդունել: Ինքն իրեն Եկեղեցին միշտ ընկալել է որպես մի «ժողովուրդ». իբրև այդպիսին՝ բաղկացած արդարներից ու մեղավորներից, հարուստներից ու աղքատներից, ջերմեռանդներից ու գաղջերից: Եկեղեցու ավետարանական բազմաթիվ խորհրդապատկերներից մեկը ծովը նետված ցանցն է, որն իր մեջ հավաքում է ամեն տեսակի ձկներ: Ո՛չ թե մեզ, այլ՝ Քրիստոսին է պատկանում ընտրություն կատարելու իրավունքը:

Ջանալով հանդերձ բարձրացնել հավատացյալների հոգևոր որակը, և գիտակից լինելով հանդերձ, որ քրիստոնյայի դերը «թթխմոր», «սերմ» լինելն է, եկեղեցական նշանաբանը համենայն դեպս չի կարող լինել «Քչերը, բայց լավերը» սկզբունքը: Եվ սա այստեղ ասում եմ մտածելով «բարոյապաշտության», «կատարելապաշտության», «էլիտական մտայնության» այն վտանգավոր փորձությունների մասին, որոնք այսօր վերստին ի հայտ են գալիս եկեղեցական որոշ միջավայրերում. այդպիսիների համար «ճշմարիտ», «իրական» քրիստոնյաները միայն նրանք են, ովքեր գործի են լծվում բյուրոկրատական այն նոր կառույցներում, որոնք սնկի նման բազմանում են ծխերի շուրջը. նրանք, ովքեր հաճախում են աստվածաբանության դասընթացների, ովքեր մասնակցում են կամավորական ձեռնարկներին, ովքեր ոգևորվում են այն հարցերով ու խնդիրներով, որոնք օր օրի առաջարկվում են զանգվածային հաղորդակցության միջոցների բռնատիրության կողմից:

Ոչ մի նորություն չկա, բնականաբար. սովորական վերածնունդն է, գնոստիկության հետ միասին, դոնատիզմի, որի դեմ ժամանակին պայքարել է Սուրբ Օգոստինոսը և որի դեմ մենք ևս պետք է աչալուրջ հսկենք: Կատարյալ, մաքուր (հունարեն «καϑαρός») քրիստոնյաներ կատարյալ Եկեղեցու ներսո՞ւմ: Եվ մինչդեռ, ո՛չ պատահաբար, Քրիստոսի Եկեղեցին Եկեղեցին է խոստովանանքի, մեղքերի թողության. խորանի վրայից խստության, իսկ խոստովանարանում՝ կարեկցանքի ու ողորմության. մեղքի դեմ պայքարի և մեղավորի առաջ գրկաբաց ընդունելության. բարոյական հստակ ու խիստ ուսմունքի և «պարագաների քննության», ուր ընդհանուր օրենքը ողորմությամբ պատշաճեցվում է կոնկրետ «դեպքին ու պարագաներին», դեմք և անուն ունեցող անհատին: Այս պատճառով է նաև, որ Քրիստոսի ներումը տրվում է մի մարդու՝ քահանայի միջոցով. խուսափելու համար չափազանց ներողամտությունից, բայց նաև չափազանց խստությունից, հատկապես սեփական անձի նկատմամբ:

 

 

Որոնք, ինչպես արդեն նշմարեցինք, ամբողջովին ա՛յլ բան են: Քրիստոնեական հավատքի հիմքը հանդիսացող Երրորդության «խորհուրդը» (որի մասին խոսելու ենք) կարող է ներքին ընկալմամբ հասկացվել իր երկրորդական, կողմնակի բնութագրումների և, որոշակի կերպով, իր «պատշաճության» մեջ: Բայց իր ուղղակի էության մեջ այն վերապահված է մնում Աստծուն, և միմիայն Իրեն, և այդ խորհրդին մասնակից չեն կարող դառնալ «կատարյալների», «իմաստունների» ինչ-ինչ եղբայրակցությունների անդամները: Ինչպես որ բոլորս միացած ենք ճանաչողության մեջ այն բաների, որոնք Աստված կամեցել է հայտնել յուրաքանչյուր մարդու, այնպես էլ բոլորս միացած ենք անգիտության մեջ այն բաների, որոնք Նա կամեցել է վերապահել Իրեն:

Հունարենում «mystèrion» (խորհուրդ) նշանակում էր «միայն ինիցիատներին հայտնի կրոնական ճշմարտություն»: Եկեղեցին այդ բառին տվել է մի նոր, «դեմոկրատական» իմաստ. «խորհուրդ» է այն, ինչը որ գերազանցում է բոլորի մտքին ու իմացականությանը. Պապը, աստվածաբաններն ու էզոտերիստները ներառյալ:

Թույլ տուր ամբողջացնեմ հիշեցնելով, որ միայն մի «գաղտնիք» է, որ գոյություն ունի Եկեղեցում. և այդ գաղտնիքը պահպանվում է այն աստիճան, որ այն բացահայտող քահանան անմիջապես «ի պաշտոնե» ենթարկվում է նզովքի ու բանադրման. նա պարտավոր է նույնիսկ մահ ընդունել, քան բացահայտել այդ գաղտնիքը, ինչպես որ բազմաթիվ անգամներ իրոք կատարվել է, մարտիրոսների մի երկար ցանկ լրացնելով: Ի նկատի ունեմ գաղտնիքը, որ կոչվում է «խորհրդական կնիք» և որով պաշտպանվում է յուրաքանչյուր խոսք, որ զղջացած մեղավորն ասում է խոստովանության ժամանակ, որի մասին քիչ առաջ ասացինք, որ կաթոլիկ մտահամակարգի հիմնասյուներից մեկն է:

 

 

Ինչը որ, բնականաբար, բնավ չի նշանակում անհրաժեշտորեն տգետ լինել. սրբադասված Սրբերի շարքին կան նաև ոմանք, որ անգրագետ էին, Եկեղեցու Վարդապետների շարքին կա Սրբուհի Կատերինան, բայց կան նաև եզակի ուղեղներ, բացառիկ պրոֆեսորներ, որոնց նմաններին ձեռքի մատների վրա կարելի է հաշվել մարդկության ո՛ղջ պատմության ընթացքում: «Մանկան նման լինել» նշանակում է ազատ լինել ամեն ինչից, նաև կուռքի վերածված «մշակույթի» սխեմաներից: Առաջին Պատվիրանը զգուշացնում է. «Ինձնից բացի ուրիշ Աստված չունենաս»: Բայց Քրիստոնեությունն է, չմոռանանք սա, որ ստեղծել է համալսարանները և որ բոլոր դարերի ընթացքում ֆինանսավորել է ամենաերևելի արվեստագետների աշխատանքը:

 

 

Մի՛ մոռացիր, որ հոգու պարզության գովքը չի պատկանում միայն ճշմարտության, այլ նաև աղքատության ավետարանական տրամաբանությանը. որոշակի «մշակույթը» ևս դառնում է մի հարստություն, որն հաճախ է՛լ ավելի գոռոզ ու սպառնացող է, քան նյութական հարստությունը: Իսկ հարուստների մասին հիշում ես, թե ի՛նչ է գրված Ավետարանում. «Ավելի հեշտ է, որ ուղտը անցնի ասեղի ծակով, քան թե հարուստը մտնի Երկնքի Արքայություն» (Մտթ 19, 24):

Համենայն դեպս, սարսափելի է աստվածային զգուշացումը, որ հնչել է Երեմիա Մարգարեի բերանով. «Անիծյալ է մարդը, որ ապավինում է մարդուն» (Եր 17, 5): Այս վերջին երկու դարերի պատմությունը, մարդկային «մտքի» բազմաթիվ ծրագրերի նկատմամբ «վստահության» ու «ապավինումի» եղերական հաշվեկշռով, այս խոսքի ճշմարտացիության ողբերգական ապացույցն է:

 

 

Երկուսն էլ – պատահական չէ սա – մշակվել են «ամբիոնավարների», տեսական միտք ունեցողների կողմից, որոնք – լիովին բարի նպատակներ ունենալով հանդերձ – «ակադեմիական մատերիայի» վերածվելու վտանգին են ենթարկել այն Հավատքը, որն ա՛յլ բան չէ, քան միայն՝ կենդանի անձանց հանդիպումը այն Անձի հետ, Ով կենդանի է բառիս ամենագերազանց իմաստով. Հիսուս Նազովրեցին, հանձինս որի Աստված ստանձնել է մարդկային մարմինն ու ողջ բնությունը: Կոլեգաների գործածության համար նախատեսված սառնաշունչ մատենագիտությունների վերացականությունը, կոնկրետության ու ջերմության փոխարեն մի Աստծո, որին հարկավոր է ո՛չ միայն հանդիպել, այլ մինչև իսկ ճաշակել:

Ինչ որ մեկն ասել է, – կարծում եմ՝ իրավացիորեն, – որ «սիրո ամենաբոցավառ արտահայտությունները գրվել են ո՛չ թե բանաստեղծների, այլ՝ քրիստոնյա միստիկների կողմից»: Հիշիր, օրինակի համար, Սրբուհի Կատերինա Սիենացու (այո՛, հենց իր՝ անգրագետի) հառաչանք-աղերսանքը, ուղղված՝ Հիսուս Քրիստոսին, միստիկ մի հափշտակության ժամանակ. «Կա՛մ նվազ քաղցր եղիր, Տե՜ր, կա՛մ էլ ընդարձակիր սիրտս»:

Հիշելու համար նաև ամենաժողովրդական ու ամենասիրված Սրբի օրինակը, – որի կերպարը նաև ամենաայլայլվածն ու ամենակեղծվածն է շատերի կողմից. խեղճին մինչև իսկ ներկայացրել են իբրև կանաչների կուսակցության անդամ, իբրև անիմալիստ, պացիֆիստ, էկումենիստ, ընդդիմության ներկայացուցիչ, և մինչև իսկ բուսակեր-վեգետարիան, – մտաբերենք, թե ինչպիսի «ֆիզիկական» հաղորդակցություն էր ապրում Սուրբ Ֆրանցիսկոս Ասսիզացին Հիսուսի և, հետևաբար, Աստծո հետ, որ Նրա Հայրն է. հաղորդակցություն մի այնպիսի գորովալի սաստկության, որ պայթում էր հրաբորբոք երգերի մեջ: Ո՛չ Ֆրանցիսկոսն ինքը, ո՛չ էլ ֆրանցիսկյանները բնավ, Միաբանության առաջին իսկ օրերից մինչև այսօր, երբևէ հակառակ չեն եղել ուսումներին: Ընդհակառակը, ունեն նաև մշակութային հեղինակավոր ու համբավաշատ ավանդություն. վերջին օրինակներից պարզապես մեկը հիշելու համար ասենք, որ Իտալիայի Կաթոլիկ Համալսարանը հիմնվել է իրենց Միաբանության անդամ վանականներից մեկի կողմից: Բայց, իրենց Հիմնադրի օրինակին հետևելով, գրեթե միշտ պահպանել են գիտակցությունը, – սակավաթիվ բացառություններով և գոնե մինչև վերջերս, – որ աստվածաբանը կա՛մ ընդունակ է լինել նաև իբրև «մանուկ», կա՛մ էլ ոչինչ չի հասկանում: Եվ այնքան ավելի նվազ է հասկանում, որքան ավելի է իր կատարած ուսումներին տալիս սոսկ «ակադեմիական» տեսք ու նշանակություն:

Արդարև, արժեքների քրիստոնեական աստիճանակարգման մեջ առաջին տեղը պատկանում է ո՛չ թե Աստվածաշնչի մասնագետին, ո՛չ թե աստվածաբանին, այլ՝ միստիկ խորհրդազգացին. որը նա է, ով (կարծես թե արդեն ակնարկել ենք սրան) հավատքը «տեսականացնելուց» ավելի, այդ հավատքը գործնականում ապրում է:

«Եկեղեցու Վարդապետների» շարքին կան նաև մտքի ջրհորներ ու արտակարգ հանճարներ, ինչպես Սուրբ Թովմա Աքվինացին: Ով, սակայն, երբ մահամերձ պառկած էր Ֆոսսանովայի վանքում, իր ձեռագրերին նայելով՝ մրմնջում էր. «Palea est!», «Հարդ է», այսինքն՝ այրելիք չոր խոտ է ընդամենը: Այդ հատորները գրելու համար հաճախ թողնում էր գրասեղանը, գնում էր եկեղեցի և իր հսկայական գլուխը մտցնում էր բաց Տապանակի մեջ. դա էր իր համար հակաթույնը՝ փորձառությունը ակադեմիական «առարկայի» վերածելու ռիսկի դեմ. ուղեղը Հաղորդության ֆիզիկականության, նյութականության հետ շփման մեջ դնելը: Աստվածաշնչյան վերջին մեկնությունը, որ կամեցավ գրել, մահվան անկողնում արդեն, Երգ Երգոցի մեկնությունն է. Աստվածաշնչի «ամենամարմնական» գիրքը, միստիկների կողմից ամենասիրվածը, հոգեպաշտների համար ամենաշփոթեցնողը, ամենախնդրահարույցը, քանի որ գայթակղվում են այն բանով, որ մարդկային սերը կարող է իբրև այլաբանական պատկեր վերցվել Աստծո սիրո համար:

Թյուրիմացություններից խուսափելու համար. եթե հավատքը Աստծո պարգևն է, միտքն ու բանականությունն էլ են Աստծո պարգևը: Եվ պետք է գործածվեն. այն, ինչը որ փորձում ենք անել այստեղ, իր համեստությամբ հանդերձ, մի՞թե հավատալու վերաբերյալ «մտածել»ն ու «բանականությունը գործադրել»ը չէ: Այն, ինչը որ մտահոգում էր մեզ, ընդգծելն էր, որ հավատքի վերաբերյալ ոչինչ չենք կարող հասկանալ, եթե հետևենք այն արժեհամակարգին, որն այսօր ընդունված է այնպես, կարծես միակ վավերականն ու օրինավորն է:

Երբ կխոսենք Եկեղեցու մասին, ուշադիր կլինենք չմոռանալու, որ իր գոյության առաջնային պատճառն ու նպատակը առաջնորդելն է սրբության, ո՛չ թե մշակույթի. կրթելն ու կազմավորելն է հավատավորների, ո՛չ թե գիտունների. հասցնելն է դրախտ, ո՛չ թե գրական մրցանակներ շահելու: Քրիստոնեական հավատքը միշտ պտղաբերել է և շարունակում է պտղաբերել նաև մարդկային դրական արդյունքներ, որոնք օգտակար են բոլորի համար, ինչը որ հստակ կերպով ճանաչված է անկողմնակալ պատմագիտության կողմից. բայց որպես արդյունք, որպես հետևանքը այն պատճառի, որը Աստծո կողմից հանձինս Քրիստոսի խոստացված հավիտենական կյանքին ձգտելն է: