ԺԱ. - Լույսեր Արևելքի՞ց / 1

Միքելե Բրամբիլլա. Աստված Մեկ և Եռանձն, որ Իրեն անվանել է տալիս «Հայրիկ» ... ։ Մի խոսքով, մեր՝ քրիստոնյաներիս համար, Աստված լիովին տարբեր է այն կերպից, որով Նրա մասին մտածում են մյուս բոլոր կրոնները, փիլիսոփայությունները, կամ – մինչև իսկ – աստվածաբանությունները։

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Կարծում եմ, որ հարկավոր է մի քանի ա՛յլ խորհրդածություն ևս կատարել քրիստոնեական Աստծո այս «էության» ուրիշ տեսանկյունների, Նրա «բնորոշ հատկանիշների» ուրիշ անդրադարձների վերաբերյալ նույնպես:

Ամեն ինչից բացի, այն, ինչը որ ուզում ենք ավելացնել, թույլ կտա մեզ կրկին անգամ վերահաստատել (անշուշտ եթե դրա կարիքը կա), որ հարկավոր չէ լուրջ վերաբերվել «փորձագետներին» ընդհանրապես, և «ապագայագետներին» մասնավորապես: Փաստացի, եկեղեցական որոշ համայնքների կողմից որդեգրված հովվական ուղղվածությունը վերջին տասնամյակների ընթացքում զգալի արդյուքներ չի գրանցել, գոնե մարդկային աչքով դիտված, նաև այն պատճառով, որ հիմնված էր սխալ կանխատեսումների վրա: Միշտ էլ այսպես է պատահում, երբ սոցիոլոգներին մարգարեների տեղ են դնում:

 

 

Ճիշտ այդպես: Վաթսունական թվականներին – մինչ ընթանում էր Վատիկանյան Երկրորդ Տիեզերաժողովը – աշխարհը երկու մասի էր բաժանված թվում նաև կրոնական, մանավանդ թե՝ հակա-կրոնական տեսանկյունից դիտված:

Արևելքում մարքս-լենինիզմի կարծեցյալ «տեսական աթեիզմ»ն էր (հետո տեսնելու ենք, թե ինչո՛ւ էր «կարծեցյալ». իրական սխալը այն էր, որ շատերը չափազանց լուրջ էին մոտենում դրան): Արևմուտքում տարածվում էր, մինչդեռ, ահագնացող աշխարհականացումը, լաիկացումը, որը – «փորձագետների» համոզմամբ – հասցնելու էր այն բանին, ինչը որ նրանք անվանում էին «Կրոնի խավարումն ու աստիճանական վերացումը»: Հետևաբար, Արևմուտքի հեռանկարը զանգվածային «գործնական աթեիզմն» էր:

Մի կողմից՝ կոմունիզմը, մյուս կողմից՝ կոնսումիզմը, հետևաբար, և ամեն դեպքում, իբրև թե այլևս տեղ չէին թողնելու «կրոնական» ապրումի համար: Որտեղից էլ ի հայտ եկավ քրիստոնեական որոշ համայնքների պատասխանատուների մեծ իրարանցումը՝ նախապատրաստվելու «հեռավորների, անհավատների հետ երկխոսությանը», մինչև իսկ փորձելով ներկայացնել Ավետարանը իբրև լաիկության մի տեսակ ձեռնարկ, իբրև գերագույն աստիճանի «հակա-Կրոն» գաղափարախոսության հիմնաքար: Մերժելուց հետո գաղափարը, որ Քրիստոնեությունը մի «կրոն» է (փաստացի դա այդպես է, Քրիստոնեությունը կրոն չէ՛, բայց միաժամանակ՝ կրոն է՛ ... ), հյուսիսեվրոպական համայնքներին պատկանող որոշ “հովիվներ” հասան ավելի անդին, ասելով, որ Ավետարանը հարկավոր է կարդալ որպես «God's death theology»ի՝ «Աստծո մահվան աստվածաբանության» ծանուցագիր: Ի՞նչը կարող էր անաստվածների հետ առավել «երկխոսական» լինել, քան այն, որ քրիստոնյաներն իրենք էլ դառնային անաստված: ...

 

 

Իրոք, նախևառաջ քարուքանդ եղավ արդի ժամանակների հիմնաքարը հանդիսացող առասպելը. «հարաճուն զարգացման», դեպի լավագույնը ընթացող անշեղ ու անխուսափելի բարձրանալու այն ուտոպիան, որով միմյանց էին միավորվում Արևմուտքն ու Արևելքը, կոմունիզմն ու կապիտալիզմը, որոնք երկուսն էլ միևնույն հոր՝ Տասնութերորդ դարի Իլլումինիզմի զավակներն են: Բնականաբար, միայն մարդկային «փրկիչների» ու «փրկությունների», այս աշխարհում փրկություն խոստացող իդեոլոգիաների և սոցիոլոգիական-քաղաքական փրկչականությունների վրա դրված հույսը բացահայտեց իր ողջ էությունը՝ աղետալի պատրանք լինելը:

 

 

Մի դատարկություն, որն – ակնհայտորեն – սարսափեցնում է. մարդկային բնությունը, ֆիզիկական օրենքների նմանությամբ, իր մեջ կրում է «horror vacui», դատարկության սարսափը: Այստեղից է ծնվում, – երբ մյուս բոլոր ճանապարհները փակվում են, – փորձը, առնվազն ամենագիտակից անձանց կողմից, ինչ որ մի եղանակով լցնել այդ դատարկությունը, վերսկսելով «կրոնական»ի փնտրտուքը («ի՞նչ գիտես ի՛նչ կլինի»ի տրամաբանությամբ ...): Եվ ահա՛ այս կետից էլ սկիզբ է առնում աղանդների ու «նոր կրոնների» անվերջանալի տարածումը:

Ինչպես նաև, ինչ որ մի լուրջ կրոնի հարելը պահանջում է նաև բարոյական հստակ հանձնառություն. մի բան, որը ոմանց համար գրավիչ է, բայց մեծամասնության համար՝ ո՛չ այնքան, առնվազն գործնական հարթության վրա: Հետևաբար, մեծամասնության դեպքում, ընտրվում է ամենահարմարավետ, «soft» տարբերակը, որ նման է գնումների համար սուպերմարկետ այցելելուն: Նախընտրվում է «հաճախորդ»ի, «սպառող»ի, «գնման ընտրության», «երեքը երկուսի գնով»ի մտածելակերպը, որ կիրառվում է նաև Կրոնի ասպարեզում, որի ցուցափեղկերից հարկավոր է ընտրել «ամենահարմարավետ ապրանքը ըստ սեփական ճաշակի», մինչ յուրաքանչյուր ոք անցնում է իր սայլակով կամ զամբյուղով:

 

 

Հենց այստեղ էլ ուզում էի հասնել: Այնպես, ինչպես – մինչև վերջին ժամանակներս (ասենք՝ մինչև այն ժամանակ, քանի դեռ ուժի մեջ էր «արդի» դարաշրջանը) – «ժամանակներին համընթաց քայլող» անձնավորության ստատուս ունենալու համար անհրաժեշտ պայման էր մերժում կամ անտարբերություն դրսևորել «կրոնական» ոլորտի նկատմամբ ընդհանրապես, այսօր կարծես թե հարկավոր է շարունակել մերժել միայն քրիստոնեական Աստծուն, բայց հիացմունք ու հրապուրանք արտահայտել ասիական, կամ մինչև իսկ աֆրիկյան, կամ ավելի լավ կլինի՝ նախակոլումբոսական Ամերիկայի բազմակերպարանք «աստվածայինի» հանդեպ: «Ի՞նչ է, դեռ քրիստոնյա՞ եք», հարցնում են մեզ: «Հետամնացներ, մոդայից, մանավանդ թե՝ պատմությունից դուրս ընկածներ, հետևորդներ մի Աստծո, որ ձախողվել է: Փրկությունն ամբողջովին ա՛յլ բան է և Նրան հնարավոր է գտնել միայն հոգևոր ու իմաստասիրական այնպիսի ճանապարհներով, որոնց մասին ձեր ծերացած Յահվեն, մի տարօրինակ երրորդութենական Աստված դառնալով հանդերձ, հեռավոր կերպով անգամ գաղափար չունի»:

 

 

Այդ ամեն ինչի մասին հաճախ եմ մտորել, բնականաբար: Նաև մեծ դառնություն եմ զգացել իբրև քրիստոնյա, իբրև կաթոլիկ, որը տեսնում է, որ իր Եկեղեցում «առաջարկը» շատ հաճախ չի համապատասխանում «պահանջարկին», որ վեր է բարձրանում «հոգեկանության» քաղցն ու ծարավն ունեցող աշխարհից, որը փնտրում է կույրի նման խարխափելով և հաճախ մոլորվում է: Մինչդեռ անսահմանորեն շա՜տ ավելի իմաստուն ու կատարելագործված հոգևոր տեխնիկաներ կան նաև և հե՛նց քրիստոնեական ավանդության մեջ:

«Հիսուսը, մարդկանց բազմությունը տեսնելով, նրանց հանդեպ կարեկցանք զգաց, որովհետև հոգնած էին և ուժասպառ, հովիվ չունեցող ոչխարների նման» (Մտթ 9, 36): Ավետարանական մի հատված է սա, որն այսօր կարծես թե հնչում է յուրահատուկ կերպով այժմեական ու ողբերգական ձայներանգով:

 

 

Հնարավոր է: Դա մեզ, բնականաբար, ցավ կպատճառեր: Թեև, շատ լավ գիտես սա, քրիստոնյա լինել նշանակում է վերջին հաշվով հավատալ, որ մարդկանց պատմության մեջ անակնկալները, չնախատեսված դեպքերն ու իրադարձությունները միշտ էլ հնարավոր են: Մի՞թե Քրիստոնեությունն ինքը հեռավոր Բեթղեհեմի գավառում պատահած մի անակնկալից չի ծնվել:

Ինչպես էլ որ պատահելու լինի, այս հարցի շուրջ մտորելով կարող ենք հասնել մի եզրակացության, որն ինձ համոզիչ է թվում: Եվ որը վիրավորական չէ որևիցէ մեկի համար, քանի որ հիմնվում է մի առարկայական, օբյեկտիվ փաստի վրա: Ինչպես նաև, լավ կլինի, որ ինքներս մեզ պարբերաբար հիշեցնենք, որ այստեղ զրուցում ենք միայն մեկ նպատակով. որպեսզի նախևառաջ ինքներս մեր համար պարզաբանենք և հիմնավորենք մեր Հավատքը, «Հիսուսին ընտրած լինելու» մեր որոշումը: Այն պարտադիր բախտախաղի մեջ, որն իրենցից ներկայացնում են կյանքն ու մահը, յուրաքանչյուր ոք թող որ կատարի այն խաղադրույքը, որն իրեն հուշում են իր խիղճն ու խելքը:

Ուստի, այն խնդիրը, որի մասին այժմ խոսեցիր, փորձել եմ մանրամասն կերպով ներկայացնել իմ մի քանի ուրիշ գրքերում, ուր բացատրել և ընդգծել եմ, որ որոշ ոչ-քրիստոնեական կրոններում, մեդիտացիաների ու ա՛յլ «տեխնիկա»ների մեծաթիվ զարգացումը, որով այսօր հրապուրվում են բազմաթիվ արևմուտքցիներ, իրականում գերազանցության նշան չի թվում: Այլ, թերևս, ողբերգական անկարողության:

 

 

Ինձ սա անկասկածելի է թվում, երբ քրիստոնեական ավետիսի «կառուցվածքը» համեմատում ենք մյուս որևիցէ մեկի հետ:

Իսկապես, յուրաքանչյուր «կրոնական» անձ (մանավանդ թե՝ յուրաքանչյուր մարդ, ո՛վ էլ որ նա լինի) քաջ ծանոթ է չարի, մեղքի, մահվան տագնապալի մշտատևությանը, անհաղթահարելի ուժին: Բայց, բավական հաճախ, ծանոթ չէ ազատագրությանը, փրկությանը, որին քրիստոնյան հավատում է: Հիսուսի «զատկական խորհրդի» մեջ – այսինքն՝ Գողգոթայի Խաչի և պատմության առաջին Կիրակի Օրվա արշալույսին բացված Գերեզմանի մեջ («Կիրակի» նշանակում է «Տիրոջ Օր» - «Κυριακή» - «Dies Dominica») – քրիստոնյան տեսնում է, թե ինչպես են չարը, մեղքը և մահը դիմագրավվում ու մեկընդմիշտ հաղթվում: Մարդկանց համար են դրանք հաղթվում, Աստծո կողմից, որին հասնելու համար բնավ հարկավոր չէջանք թափել, քանի որ Նա Ինքն է մեզ ընդառաջ եկել՝ փնտրելով մարդուն, փնտրելով մեզնից յուրաքանչյուրին:

Արդարև, Աստված, որ հայտնվել ու բացահայտվել է հանձինս Հիսուսի, անզգա ու անխռով, անայլայլելի Աստվածությունը չէ, որի ուղղությամբ մարդը պետք է գործի դնի իր բոլոր կենսական ուժերը՝ այդպիսով հուսալով արժանանալ նրա բարյացակամությանը և փրկություն գտնել: Ո՛չ, հանձինս Հիսուսի հայտնված Աստվածը միակն է, որ հրաժարվում է Իր իսկ փառքից, Իր իսկ երանությունից, հայտնվելով որպես տառապող Ծառա, որը սակայն, վերջում, հաղթանակ է տոնում մահվան դեմ, որպեսզի մենք էլ կարողանանք հաղթել:

 

 

Ճիշտ այդպես: Եվ այս փաստն արձանագրելը ոչ ոքի չի վիրավորում, սա քաջ հայտնի իրողություն է բոլոր նրանց համար, ովքեր գոնե մի քիչ ծանոթ են կրոնական ֆենոմենին. ավետարանական մտահամակարգից դուրս, կյանքն ընկալվում է սոսկ իբրև անդադար պայքար՝ Աստվածությանը հասնելու, նրան արժանի լինելու, փրկության ինչ որ մի հույս նվաճելու, ազատագրում աղերսելու, մեղքին տիրապետելու, մահվանը դիմագրավելու համար:

Հաճախ, կյանքն ընկալվում է իբրև անխուսափելի համակամություն չարի անհաղթելի ուժին, և հետևաբար՝ վերածվում է ճգնողական ջանքերի՝ հասնելու համար Ոչնչին: Որովհետև ամեն ինչ, ասում են, ինքնին գոյությունից իսկ սկսած, ա՛յլ բան չէ, քան սոսկ ցավ, առանց ազատագրման հույսի, բացառությամբ միայն մեկ ճանապարհի, այն է՝ ոչնչացման ու մոռացության մեջ:

Փրկության ինչ որ մի հույսի հասնելու համար մղվող այս ուժասպառ անող պայքարի մեջ է հենց, որ ոչ-քրիստոնյաները – հատկապես Ասիական մեծ Ավանդությունների հետևորդները – ներդրել են իրենց ողջ էներգիան, ջանքը, հանճարը, զարգացնելով «տեխնիկաներ», որոնք այսօր հիացնում են արևմուտքցիներին, նրանց վրա «գերազանցության» տպավորություն թողնելով:

 

 

Ինչպես ասել է մտածողներից մեկը, իսկապես թվում է, որ այդ տեխնիկաները «ավելի աղքատի սրտաճմլիկ բեռն են, քան թե հարուստի գերառատ գանձը»: Դրանց համաձայն՝ մարդն է, որ պետք է ակրոբատիկ հնարքների դիմի՝ ապրելու չարիքի և մեռնելու տագնապի դեմ հակաթույն գտնելու համար. կամ մագլցելու համար դեպի մի երկինք, որ փակ է, եթե բնավ գոյություն էլ ունի (օրինակի համար, ինչպես շատ լավ գիտես, բուդդիզմի սկզբնական հիմքը աթեիստական է, կամ առնվազն՝ խիստ ագնոստիկական. բուդդիզմի խնդիրը ցավի անհետացումն է, ո՛չ թե անդենականի շուրջ մտորումները):

Քրիստոնյան, մինչդեռ, կարծես հարմարավետ թիկնել է – երբեմն մի տեսակ գոհունակ ծուլությամբ – իր հարստության բազմոցին, փրկության հանդեպ ունեցած իր հավատքով զորացած. փրկություն, որի գրավականը Քրիստոսի Հարությունն է: Աստծո հայրության հանդեպ իր վստահությամբ ճոխացած. Աստծո, որ հասնում է մինչև այն չլսված «Աբբա»ն, «պապա»ն, «պապայիկ»ը: Մի խոսքով ասած, քրիստոնյան միշտ ենթակա է եղել և այժմ էլ ենթակա է մնում «enfant gâté», շփացած երեխա լինելու ռիսկին: Ահա՛ թե ինչու թվում է, թե ընծայելիք նվազ «իմաստություն» ունի: Բայց եթե ուշադիր նայեք, իրենը դա մի «աղքատություն» է, որ ծնվում է մի հարստությունից, որն իր նմանը չունի կրոնական ուրիշ ոչ մի համակարգում:

Իմիջիայլոց, հաճախ մոռացության է մատնվում (նաև որոշ քրիստոնյաների կողմից) քրիստոնեական այն համոզմունքը (սա նույնքան չլսված բան է կրոնական ողջ տիեզերքում), որ վերաբերվում է այն «Շնորհ»ին, որին ակնարկեցիր: Բառ, որն ինչպես գիտենք՝ նշանակում է «պարգև», «նվեր». արդարև, նվերն է, որ Աստված պարգևում է մարդուն, շնորհելով նրան Իր իսկ կյանքը: Այնպես, որ – Մկրտությամբ – թողնվում է «բնական կարգ»ը, որի ներսում է շարժվում մարդկային ուրիշ որևէ իրականություն, մուտք գործելու համար խորհրդավոր – բայց նույնքան իրական – «գերբնական կարգ»ի մեջ: Ավետարանի իսկ խոսքերով ասած, մի «վերստին ծնվել» է նշանակում, «ի Վերուստ ծնվել»: Եվ սա՝ առանց մեր կողմից որևիցէ ջանք գործադրելու. հարկավոր չէ ինչ որ մի բան «անել», բավական է «թողնել, որ Նա անի», այդ «կարգից» ներս մեր մուտքն ապահովելու համար: Բայց այս հարցին, որը նույնպես քրիստոնեական արտասովոր «տարբերության», «ինքնատիպության» տեսանկյուններից մեկն է, կարող ենք ընդամենը ակնարկել այստեղ. կարող ենք այս հարցին անդրադառնալ մի օր, երբ կխոսենք «շնորհընկալների այն հասարակության» մասին, որ է Եկեղեցին:

 

 

Սա, իսկապես, բովանդակությունն է այն կենտրոնական խորհրդի, որն իրենից ներկայացնում է Մարդեղությունը Փրկության համար:

Համենայն դեպս, վերադառնալու համար մեր այժմյան նյութին, որ վերաբերվում է ա՛յլ «հոգեկանությունների» հմայք-հրապուրանքին: Ո՛չ կատակ է, ո՛չ էլ, առավել ևս, ջատագովական խորամանկություն, այլ՝ մի պարզ փաստ. ամենուր տեսնում ենք մարդուն, որ փնտրում է Աստծուն, փրկությունը, չարիքից ազատագրումը: Միայն Քրիստոնեության մեջ ենք հանդիպում Աստծուն, որ փնտրում է մարդուն՝ տալու համար նրան թողություն իր մեղքերին, Շնորհը, հավիտենական կյանքը: Եվ այն, ինչ առաջարկում է Նա մարդուն, ո՛չ թե փախուստն է, իրականության հերքումը, փրկությունը պատմությունից, այլ՝ պատմությա՛ն իսկ փրկությունն է. սկսած անհատի անձնական պատմությունից, վերջացրած ողջ աշխարհի պատմությամբ:

 

 

Մոռանալով, համենայն դեպս, որ Բուդդայի ուսմունքը ավելի փիլիսոփայություն է, քան թե կրոն, և հենց այդ պատճառով էլ՝ «տեխնիկա»ների մի ամբողջություն է: Քիչ առաջ ակնարկեցինք սրան. ո՛չ թե Աստված, այլ՝ կյանքը իր ցավով. սա՛ է բուդդիզմի խնդիրը: Քսանհինգ դար տևած ժամանակաշրջանի ընթացքում գրեթե ողջ Ասիայով մեկ տարածվելով, այս «ազատագրման տեխնիկան» ի վերջո ձեռքբերեց նաև կրոնական նկարագիր: Խորապես ներշնչվելով, իմիջիայլոց, – մի բան, որն հաճախ լռության է մատնվում, – Քրիստոնեությունից, որն ամենահին ժամանակներից ի վեր ներկա էր Ասիայում հանձինս Նեստորական Եկեղեցու, որն արդեն Վեցերորդ դարից սկսած, Պարսկական Կայսրության մեծ հաջողություններից հետո, իր միսիոներներով հասավ նախ Հնդկաստան, իսկ ապա նաև Չինաստան, ամենուր տարածելով Ավետարանի ծածուկ, բայց կենսունակ սերմը:

Բայց ինչ վերաբերվում է իր սկզբնական ժամանակներին և իր «մաքուր» տարբերակին, բուդդիզմը ազատագրմանը հասնելու «ճանապարհի» մեջ ոչ մի տեղ չի թողնում Աստվածայինին: Բուդդան անաստված է, ո՛չ որովհետև հստակ ու բացահայտ կերպով մերժում է Աստծուն, այլ՝որովհետև իր մտահամակարգի կենտրոնական սկզբունքը – «Ոչ-ինքն»ի ուսմունքը, «anātman» – անհնարին է դարձնում անձնական Աստծո՝ տիեզերքի Արարչի գոյությունը: Չմոռանանք, որ ամբողջ Ասիայում մարքսիստական պրոպագանդան գործածել է – և դեռ գործածում է – Բուդդայի «սկզբնական», «մաքուր» ուսուցումները՝ ցույց տալու համար, որ աթեիզմը բուդդիզմի իրական հիմքն է և որ, հետևաբար, «դիալեկտիկական մատերիալիզմը» հարազատ է ասիական մշակույթների ավանդությանը:

Կարող է նաև պատահել, որ թերևս հենց այս կետն է, որ հաղթական քարտ է հանդիսանում բուդդիզմի համար, եթե ճիշտ է որոշ ուսումնասիրողների հաստատումը, որ պոստ-մոդեռն (հետ-արդի) ժամանակաշրջանի մարդը ցանկանում է ո՛չ միայն կրոն «առանց Եկեղեցու» (սա որոշ չափով հասկանալի է), այլ նաև՝ «առանց Աստծո», փոխարինելով Նրան իր սեփական «Ես»ով, որին օգնության են հասնում «հոգևոր տեխնիկաներն» ու Նյու-Էյջական աշխարհայացքները:

Համենայն դեպս, երբ իրեն տվածս հարցին պատասխանելով՝ Ն.Ս. Հովհաննես Պողոս Երկրորդ Պապն արտասանեց մի քանի առարկայական, օբյեկտիվ ճշմարտություններ, որոնց շարքին էր պատկանում նաև աթեիստական այս հիմնական նկարագիրը, ամենուր լսվեցին բողոքներ բուդդիստների կողմից: Բողոքեցին Ասիայում, ուր բոյկոտեցին նրա պաշտոնական այցելություններից մեկը, բայց նաև Արևմուտքում, ուր բազմաթիվ անձինք այս տարաշխարհիկ ուսմունքների հետ շփվելու առիթ ունեցան սոսկ դիպվածական, պատահական եղանակով. պատճառը չինական ներխուժումն էր Տիբեթ, որի հետևանքով հարյուր հազարից ավելի բուդդիստ վանականներ ցրվեցին ողջ աշխարհով մեկ և միսիոներների վերածվելով՝ հանձինս եվրոպացիների ու ամերիկացիների գտան նշանակալի տրամադրվածություն՝ ընդունելու այդ տեսակ ուսմունքը:

Պապը, համենայն դեպս, հիշեցնում էր, որ բուդդիզմը որպես մեկնակետ ունի գիտակցության ձեռքբերումը («իլլումինացիան», լուսավորումը) առ այն, որ աշխարհը չար է, որ չարիքի, տառապանքի, ցավի աղբյուր է: Խավար իրականություններ, որոնք, Փրկչի բացակայության պայմաններում, ներկայանում են որպես առարկայականորեն, օբյեկտիվորեն անջնջելի: Հետևաբար, իմաստունի ողջ ջանքը պետք է ուղղված լինի դրանք ենթակայական, սուբյեկտիվ հարթության վրա ջնջելուն. ահա՛ այստեղից էլ ծնվում է ձգտումը՝ հասնելու «Նիրվանա»յին, այսինքն՝ ցանկության «մարմանը», ոչնչացմանը, գործի դնելով հազարամյակների ընթացքում զարգացված տեխնիկաներ, որոնք կարող են ջնջել կամ առնվազն ճնշել ու սանձել լինելու և ունենալու (մի խոսքով՝ ապրելու) այն «ծարավը», որն էլ հենց որևէ վշտի ու ցավի աղբյուրն է:

Ըստ բուդդիզմի՝ չարն անհաղթահարելի է. այն ամենը, ինչ մարդը կարող է անել, դա նրա ավերիչ ազդեցությունը մեղմելն է մեր մեջ, ջանալն է հնարավորինս քիչ խոցվել, հասնելով անտարբերությանը: Մարդկության ցավը Փրկիչ չունի իրենից դուրս (տակավին և միշտ՝ կարոտը «միայն մի Աստված կարող է փրկել մեզ» համոզմունքի, ինչպես շշնջում էր մահվան անկողնում պառկած Մարտին Հայդըգերը): Այստեղից էլ, իբրև ողբերգական անհրաժեշտություն, հետևում է կարիքը, որ մարդն ինքը գործի անցնի, հակառակ քրիստոնեական գիտակցության, որ այն Աստվածը, որ «կարող է (և ուզում է) մեզ փրկել», եկել է, գործում է, ընկերակցում է մեզ, – միայն թե, եթե մենք կամենում ենք, – պահելով մեզ մեր ձեռքից բռնած:

Մեր՝ քրիստոնեական «տեխնիկաները», եթե կարելի է այսպես ասել, Յոթը Խորհուրդներն են, որոնց միջոցով մեզ տրվում և մեր մեջ վերանորոգվում է «փրկարար Շնորհը» օրորոցից մինչև գերեզման: «Գերբնական կարգի» առանձնաշնորհությունն է, որին հավատում է քրիստոնյան:

 

 

Բավական կլիներ հիշել, այդ առումով, «Հեսիխասմոս»ի (ἡσυχασμός) ուսմունքը. հունարեն այս բառը շատ լավ արտահայտում է իմաստն այն բանի, ինչի մասին որ է այս ուսմունքը, քանի որ նշանակում է «մտքի ու մարմնի անդորր»: Քրիստոնեական վանական ավանդությունից ծնված այս պրակտիկան դարեր շարունակ լայնորեն տարածված է հունա-սլավոնական Եկեղեցիներում, ինչպես նաև, որոշ տարբերակներով, լատին և ա՛յլ Եկեղեցիներում:

Այստեղ ևս – անժխտելի փաստ է – պատմությունն անթիվ անհամար անգամներ գալիս է վկայելու, որ Քրիստոնեությունը, իր «և՛-և՛»ի սկզբունքով, զարգացրել է թե՛ գործնական մարդասիրությունը, թե՛ միստիկ հոգեկանությունը. ծնել է ու տակավին ծնում է և՛ Սրբեր, որոնք արտակարգ մենեջերների են նմանվում մարդկանց հասցվող կոնկրետ օգնությունների գործում, և՛ միաժամանակ Սրբեր, որոնք հռչակավոր են դարձել անհավատալի ճգնությունների ասպարեզում: Հաճախ, այս երկու իրականությունները Քրիստոնեության Սրբերի մեջ գոյակցում են միևնույն անձի կյանքում. բավական է հիշել Իգնատիոս Լոյոլացուն կամ Թերեզա Ավիլացուն, հազարավորների միջից պարզապես երկու անուն հիշատակելու համար: Նրանք պրագմատիկ ու արդյունավետ գործարարներ էին և միաժամանակ ո՛չ միայն ճգնողներ ու «հոգևորներ» էին իրենց անհատական կյանքում, այլ նաև՝ հեղինակել են հատորներ, որոնք իսկական գլուխգործոցներ են հայեցողական միստիկ կյանքի «տեխնիկաների» մասին:

Նման միություն իրականանո՞ւմ է արևելյան կրոն-փիլիսոփայություններում, հինդուիզմում, բուդդիզմում: Պատմությունն ու ժամանակագրությունը հստակ կերպով պատասխանում են. Ո՛չ:

 

 

Չեմ հասկանում, թե ինչո՛ւ, քանի որ այստեղ խոսվում է օբյեկտիվորեն տարբեր «համակարգերի», հիմնական տարբերությունների մասին:

Բուդդիստական իմաստությունը հորդորում է ոչ ոքի չսիրել «անձնական» եղանակով, անջատվել որևէ գորովից, հատկապես եթե այդ զգացմունքն ուղղված է մի կոնկրետ անհատի, որովհետև ամենաշատը այս տեսակ սիրուց (ինչպես նաև որևէ անձի, կամ կենդանու, կամ առարկայի հանդեպ կապվածությունից) է ծնվում ապրելու տառապանքը, որից հարկավոր է ջանալ ազատագրվել որպես ինքնին կյանքի նպատակ:

Սիրո փոխարեն բուդդիզմն առաջարկում է «տիեզերական կարեկցանքը». որը քիչ կապ ունի կամ բնավ կապ չունի Քրիստոսի կողմից գործադրված, ուսուցանված և պահանջված գործնական սիրո հետ, որը – Ավետարանի իսկ խոսքերով – հուզվում է, զայրանում, ողբում, արտասվում (Երուսաղեմի վրա, կամ ընկերոջ՝ Ղազարոսի դիակի առաջ), աղերսում է Հորը հեռացնել Իրենից չարչարանքները: Աստվածը, որի պատկերն է Ինքը, Աստվածը, որն Ինքն իսկ Է, չի քարոզում անտարբեր անջատվածությունը, կղզիացումը, չի հորդորում սնել մեզնում մի անորոշ «տիեզերական կարեկցանք»: Այլ, ընդհակառակը, ավետարանում է, որ մի-միայն կոնկրետ, անուն և դեմք ունեցող մերձավորի (ո՛չ թե անուն ու դիմագիծ չունեցող, անորոշ մարդկության) հանդեպ գործնական և կոնկրետ սերը, որ պատմության ներսում մարդասիրական հանձնառությունն է միայն, որ դռները բացում է փրկության առաջ, որը լինելու է ինքներս մեր լիակատար իրագործումը. և ո՛չ թե մեր գորովների, կրքերի, զգացմունքների մերժումը, խեղդումը, ոչնչացումը:

Սա՛ է տարբերությունը. ինչո՞ւ ինչ որ մեկը պետք է վիրավորվի, եթե հիշեցնում ենք սա: Այստեղ, ինչպես և այլուր, մշտապես վավերական է հարցը. մի՞թե ուրիշների հանդեպ հարգանքը պարտադրում է չխոսել իրողությունների օբյեկտիվ դրության, որպիսության մասին: Հիշենք Եկեղեցու Հայրերից մեկի զգուշացումը. «Քրիստոնյան, որ կջանա սիրել բոլորին, կփրկվի: Բայց քրիստոնյան, որ կհավակնի սիրվել բոլորից, չի փրկվի»:

Այնպես չէ, որ պահանջում ենք, որ մեր ընտրությունները չափանիշ հանդիսանան ամեն ինչի համար: Մենք նախընտրում ենք մի տեսակետ (երախտապարտ լինելով, որ Նա կանչել է մեզ, որովհետև չպետք է մոռանանք, որ Հիսուսը զգուշացնում է Իր հետևորդներին. «Դուք չէ, որ ընտրել եք ինձ, այլ՝ ես եմ, որ ընտրել եմ ձեզ»): Ինչո՞ւ պետք է բացառենք հնարավորությունը, որ ուրիշներ ուրիշ տեսակետներ նախընտրեն: