ԺԱ. - Լույսեր Արևելքի՞ց / 2

 

Այն, որ «շարքային» քրիստոնյան ո՛չ միայն չի կիրառում, այլ՝ շատ հաճախ մինչև իսկ չի ճանաչում այս բաները, դրա պատճառն այն է, որ (ինչպես արդեն ասացինք) նա որոշ առումով «շփացած» է:

Քրիստոնյան – իր տեսակետի, իր դավանանքի համաձայն, որը խուսափում և հեռու է մնում որևէ ծայրահեղությունից, որևէ «կա՛մ-կա՛մ»ից – չի ասում, ինչպես բուդդիստները, թե«ամեն ինչ ցավ է», «ամեն ինչ չարիք է». և սակայն, չի ժխտում փաստը, որ չարիք, ցավ ու տառապանք աշխարհում անշուշտ կա (թեև միշտ խառնված ուրախությանն ու հաճույքներին), և կա այնպիսի քանակությամբ, ինչպիսին բավական է իրեն տապալելու համար, եթե հույսը միայն իր սեփական, մարդկային ուժերի վրա դնի: Քրիստոնյան էլ է ճանաչում և ընդունում աշխարհում չարիքի գոյությունը, բայց փոխանակ ինչ որ «ճանապարհներ» փնտրելու («ճանապարհ» կամ «արահետ» եզրը առանցքային նշանակություն ունի բուդդիզմի համար, ուր ասվում է «mārga»), որպեսզի ջանա ոչնչացնել այդ չարիքը, փորձելով չորացնել դրա ակունքը, որ մեր ներսում է, քրիստոնյան այսպես ասած դեմառդեմ մենամարտի է նետվում, չարիքին հակադրելով մի պատասխան, որն իր համար վճռական է ու վերջնական. Խաչը, որի վրա Աստված Ինքը կամովին կամեցավ գամվել: Պատահական չէ, որ բուդդիզմի նպատակակետը «ազատագրություն»ն է (որն հարկավոր է ձեռքբերել մարդկային ուժերով, քանի որ անհնարին է օգնություն ակնկալել «դրսից»): Քրիստոնեության կենտրոնական համոզմունքը, մինչդեռ, «փրկություն»ն է, որն ի կատար է ածում Աստված Ինքը. փրկություն, որն այդ նույն Աստծո կողմից շնորհվում, ընծայվում, պարգևվում է բոլորին:

Բայց զգուշացնում եմ քեզ, որ այս հարցին անպայման պետք է վերադառնանք. «չարի վերաբերյալ հարցը» այնքան կարևոր է (թվում է, որ մինչև իսկ «Աստծո մերժման» ամենատարածված պատճառներից մեկն է), տառապանքի խնդիրն այնքան սուր է, յուրաքանչյո՛ւր մարդու համար, որ անհրաժեշտ է լինելու այս հպանցիկ մտորումներից մի քիչ ավելի անդին գնալ:

 

 

Այո՛, գիտեմ: Եվ գիտեմ նաև, որ դա շատ մտահոգիչ է: Արժե մի պահ կանգ առնել այս հարցի շուրջ. ո՛չ միայն այն պատճառով, որ այդ հավատալիքներն այլևս զանգվածային բնույթ են ստանում նաև մեր մոտ, այլ նաև՝ որպեսզի փորձենք ավելի լավ հասկանալ, թե ինչպիսի՛ Աստծո ենք հավատում և, հատկապես, ապավինում և հույս տածում:

Այստեղ «ռեինկարնացիա»ների և «մետեմպսիխոզ»ների մասին խոսելը բնավ շեղում չէ մեր գլխավոր թեմայից: Նաև որովհետև այս տեսակ հավատալիքների ընդունումը աննշան, հեռավոր աշխարհներից ներմուծված ու անվնաս արտառոցություն չէ, այլ՝ նշանակում է որդեգրել ուսմունքային գետնի վրա համընդհանուր մի տեսակետ, որն ամբողջովին հակառակ է Քրիստոնեությանը: «Ասա, թե մահից հետո ի՛նչ ես ակնկալում, և կասեմ, թե ինչպիսի՛ն է այն Աստվածը, որին հավատում ես»:

Սկսենք, ուստի, ի նկատի առնելով, որ այս կետում (ինչպես բազմաթիվ ուրիշ կետերում) կարծես թե վերադառնում ենք Հռոմեական Կայսրության ուշ շրջանի ժամանակներ, երբ գործնականում միայն Քրիստոնեական Եկեղեցին և Հրեական Սինագոգան էին ընդդիմանում մետեմպսիխոզին ու ռեինկարնացիային, որոնք ուսուցանվում էին ողջ Արևելքում, բայց նաև հունական փիլիսոփայության ամենաանվանի դպրոցներից մի քանիսում:

Իրականում, նման հավատալիքները մարդկային հոգու ո՛չ միայն տևական, այլ նաև՝ ամենանենգ փորձություններից են: Կարծում եմ, որ մաս են կազմում հոգու այն ախտերին, որոնցից մեզ առողջացնելու է եկել Ավետարանը: Թեև, ակնհայտորեն, հաճախ ստացվում է այնպես, որ այսօրվա արևմուտքցին բնավ գիտակից չէ սրան, և երբեմն համոզվում է, որ «մի ա՛յլ կյանք է ունեցել», ինչ է որ երբեմն այնպիսի տպավորություն է ունենում, թե կարծես արդեն ապրել է որոշ իրավիճակներ կամ ունեցել է որոշ զգացողություններ: Գիտես, թե ինչպես է պատահում. նրա համար, ով տեղյակ է պատմությանը, «նոր գաղափարներ» թվացողները գրեթե միշտ սոսկ «հին սխալներ» են:

 

 

Չեմ կարծում: Նախևառաջ ի նկատի առ այն հանգամանքը, որ այս հարցում մի մեծ պարադոքս կա, որին, բնականաբար, և ո՛չ իսկ նվազագույն չափով գիտակցում են բուդդիզմի արևմտյան խանդավառ նորադարձները. ասիացիների համար (ինչպես նաև այն բոլոր կրոնների հետևորդների համար, ովքեր կիսում են այս հավատալիքները) հոգիների անցումը մի մարմնից մյուսին ո՛չ թե հաճելի ու գեղեցիկ իրականություն է, այլ՝ դատապարտություն, մղձավանջ, անեծք: Կարդամ քեզ այս տողերը, որոնց հեղինակի շուրջ կողմնակալության կասկածներ չեն կարող լինել, քանի որ ասիացի է. «Խիստ զարմանալի է փաստը, որ Արևմուտքը ձգտում է խանդավառվելու կյանքի անսահմանափակ կրկնվելու գաղափարով, որը մեր համար, մինչդեռ, սարսափելի դատապարտություն է: Մեր հույսը ռեինկարնացիաների օվկիանոսից դուրս գալն է, վերջապես անէանալու համար սքանչելի Ոչնչի գրկում, որի մեջ կվերանա անթիվ անգամներ վերածնվելու մղձավանջը»:

Համենայն դեպս, սկսելու համար ասենք, որ ռեինկարնացիայի որևէ տեսակի հասկացողության հիմքում ընկած է այս կամ այն ձևի «հոգեպաշտություն»ը, համոզմունք, որ այն, ինչը մարդու էությունից կարող է և պետք է փրկվի, դա միմիայն հոգին է: Եվ սա մի դիրքորոշում է, որին անխուսափելի կերպով ընկերակցում է մարմնի հանդեպ անտարբերությունը, եթե ոչ՝ ուղղակի արհամարհանքը:

Քրիստոնեության համար, մինչդեռ, մարդը – յուրաքանչյո՛ւր մարդ, գեղեցիկ կամ տգեղ, ազնվական կամ գեղջուկ, հանճար կամ ապուշ – ունի մի արժանապատվություն, որն ուրիշ որևիցէ մեկից վեր է երկրի վրա, նաև այն պատճառով, որ մարդը հոգևոր և նյութական տարրերի անբաժանելի ու եզակի, անկրկնելի միություն է:

Մեր մարմինը հագուստ չէ, որ կարելի է փոխել, ո՛չ էլ մի պատյան է, որը կարող ենք լքել և տեղափոխվել ուրիշ պատյանի մեջ, կամ ուրիշ հագուստ հագնել: Մենք մարմին չունենք, մենք նաև մարմին ենք, ասում է քրիստոնեական առողջ «մատերիալիզմը»:

Մեզ ստեղծելու, փրկելու և վերջում Իրեն հավիտյան վայելել առաջարկելու Աստծո ծրագրի «առարկան» մի հոգի չէ, այլ՝ մի անձ, իր ամբողջական էությամբ: Յուրաքանչյուրը այն երեք հարյուր միլիարդ մարդկանցից, – մոտավոր հաշվարկներով, – որոնք երբևէ քայլել են երկրագնդի վրա և շնչել են նրա օդը՝ վերջում գումարվելով ննջեցյալների վիթխարի բազմությանը, «բացառիկ ու եզակի կտոր» է, անկրկնելի ու անշփոթելի:

Վերջին տասնամյակներում, իմիջիայլոց, այս փաստն այլևս կրոնական հոգեթով մաղթանքների առարկա չէ միայն. սկսած մատնահետքերից, վերջացրած ԴՆԹ-ով, գիտությունն ինքն է, որ վստահեցնում է մեզ, որ յուրաքանչյուր անհատ միաժամանակ նման և տարբեր է մյուս բոլոր անհատներից, որքան էլ որ նրանք անթիվ անհամար եղած լինեն անցյալում, և վիթխարի թիվ են կազմում ներկայում, և է՛լ ավելին կարող են լինել ապագայում:

Ինչպես ուսուցանում էր Սբ. Թովմա Աքվինացին արդեն, իր միջնադարյան բառապաշարով, «իմ այս հոգին “գոյացական կաղապարն” է իմ այս մարմնի». չի կարող, ուստի, գաղթել ա՛յլ տեղ, չի կարող կլանվել մետեմպսիխիկ ցիկլերի սարսափելի պտույտների մեջ:

Հարկավոր չէ մոռանալ, որ հինդուիզմը, բուդդիզմը, ջաինիզմը, սիխիզմը, աֆրիկյան պաշտամունքները, Արևմուտքում վերջերս ի հայտ եկած աղանդներն ու «նոր կրոնները», որոնք սովորաբար կաղապարված են արևելյանների հիմքի վրա, խոսում են լավագույն մարդկանց համար հարյուրավոր, իսկ սովորական մարդկանց համար հազարավոր «ռեինկարնացիաների» մասին, որոնց միջով նրանք պետք է անցնեն վերջնական հանգստի կամ անէացման վիճակին հասնելուց առաջ: Պատահական չէ, ինչպես ասում էինք, որ նման հեռանկարը իրական մղձավանջ է այդ կրոնների հետևորդների համար, որոնք – քրիստոնյա միսիոներների վկայության համաձայն – սիրով փարվում են Քրիստոնեությանը հենց այն պատճառով, որ այստեղ խոսվում է միայն մեկ կյանքի և միայն մեկ մահվան մասին: Մի խոսքով, ճիշտ հակառակ պատկերը:

Ավետարանի համար, համենայն դեպս, ամբողջ մարդը, ո՛չ թե նրա միայն մի մասը, անմահ է: Քրիստոսն Իր Արքայության մեջ սոսկ «հոգիների Արքան» չէ, որոնք մաքրագործվել են անվերջանալի ու ցավալի ցիկլերի միջով անցնելով (եթե անշուշտ մաքրվել են և ո՛չ թե ավելի ու ավելի կեղտոտվել): Քրիստոսը «մարդկանց Արքան» է. մարդկանց, որոնք Իր կողմից փրկվել են և հավիտենական կյանքի համար հարություն են առել իրենց անկապտելի և, հետևաբար, ամբողջական անհատականությամբ:

 

 

Անխուսափելի էր, որ այդ ամենը հենց այսպես էլ պետք է վերջանար: Արդի «մատերիալիզմը» (ինչպես միշտ պատահում է բոլոր «իզմ»երին), վաղ թե ուշ պետք է որ վերածվեր իր հակառակին. այն ծուռ «հոգեպաշտությանը, սպիրիտուալիզմին», որն հանգեցնում է – ամենօրյա կյանքից սոսկ մի պարզունակ օրինակ բերելով – մարդկության պատմության մեջ երբևէ չլսված քանակի օծանելիքների արտադրությանն ու վաճառքին: Պատճառը մի տեսակ զզվանքն է մարմնական հոտերից, փախուստը մարդկային մարմնից, որից «գարշահոտություն» են առնում: Մատերիայի հանդեպ այդ միևնույն զզվանքն է, որ հանգեցնում է զանգվածային անորեսիայի կամ բուսակերական քարոզ-արշավանքների: Կամ, հիշենք նաև, դիետաների ու նիհարության պաշտամունքի. ով նույնիսկ մի քանի կիլոգրամ ավելի քաշ ունի, արտաքսվում, վտարվում, աքսորվում է «նոր մեղավորների» պիտակը կրելու կարգավիճակ, որին մաս են կազմում, ակնհայտորեն, բոլոր «politically incorrect» (քաղաքականորեն անճիշտ նկատվող) կերպարները: Կատակ չեմ անում. ով ծանոթ է ամերիկյան հասարակությանը, գիտի, օրինակ, որ մի քիչ փոր ունենալը համարվում է «վիրավորանք» ուրիշների հանդեպ: Իսկ մաքուր yankee ֆիլմերում հերոսները խմում են, և շա՜տ (ոգելից խմիչքներ), բայց հազվադեպ են ուտում. կերակուրը «մատերիա» է, ուստի միշտ, որոշակի չափով, զզվելի:

Էլ չասեմ, որ մենք՝ «սնահավատ» քրիստոնյաներս, այլևս միակ պաշտպաններն ենք մտքի ու բանականության. մենք՝ «հոռետեսներս», այլևս միակ խումբն ենք, որ համառորեն ավետում է մի Հույս: Եվ այսպես շարունակ:

Համենայն դեպս, ասեմ նաև սա, որպեսզի լրիվ պարզ լինի. քրիստոնեական հազարամյա պայքարը ռեինկարնացիային վերաբերվող որևէ տեսակի հավատալիքների դեմ բխում է նաև «անձ» հասկացողության պաշտպանությունից, – որն, ինչպես ասում էինք, ողջ մարդկությանը տրված Քրիստոնեության ամենամեծ նվերներից մեկն է. – անձն իբրև եզակի, անկրկնելի իրականություն. և, հետևաբար, ուրիշ որևիցէ մի բանից առավել արժեքավոր:

Մի «անձ», որ կյանքի է կոչվում որպես «նոր» էակ, որն այո՛, կարիքն ունի փրկագնման ու փրկության, բայց որի ուսերին չեն ծանրանում ա՛յլ մարմինների գործած հանցանքները. մի «անձ», որ ազատ է, պատասխանատու, սեփական ճակատագիրը կերտող, իր արժանիքներով ու իր մեղքերով, իր անկումներով ու իր վերստին ոտքի կանգնելով: Մի «բացառիկ ու եզակի կտոր», մի խոսքով, մի «unicum». հաստատ ո՛չ անիմաստ օղակը մի հուսահատ շղթայի, որն ո՞վ գիտի ե՛րբ է սկիզբ առել, ինչո՛ւ, և ո՞վ գիտի ե՛րբ է սահմանված վերջապես դադարելու կամ անէանալու:

Ոմանք չեն նկատում, որ մեր ճակատագրի վերաբերյալ նման հավատալիքներին ասվող քրիստոնեական կտրուկ «Ո՛չ»ը միաժամանակ կտրուկ ու միանշանակ հաստատումն է մարդու բացարձակ արժանապատվության ու գերազանցության: Եթե սենյակում բզզացող ճանճի մեջ գտնվում է նախահայրերիցս մեկի հոգին, կամ պարտեզում աճող բողկի մեջ բանտարկված տառապում է նախնիներիցս մեկը, էլ ինչպե՞ս կարող ենք զանազանել մարդկային բնությունը, մարդու ինքնությունը, նրա ազնվականությունը անասունի կամ բույսի բնությունից: Նրանք էլ են ստեղծվել Աստծո կողմից, և հետևաբար՝ հարգանքի արժանի են, անշո՛ւշտ: Բայց, համենայն դեպս, որակական գետնի վրա տարբեր են, արմատականորե՛ն տարբեր են մեր բնությունից:

Իսկ հետո. ինչպե՞ս հնարավոր կլինի խոսել Աստծո արդարության մասին, եթե պիտի ստիպի ինձ ապրել «շնային» մի կյանք (բառիս բուն իմաստով) այն մեղքերի համար, որոնքգործվել են ուրիշ մարմինների կողմից, որոնցից հիշողությանս ու գիտակցությանս մեջ մի ծվեն անգամ չի պահպանվել:

 

 

Ո՛չ, դրանք բնավ նույն բանը չեն: Մենք չենք քավում Ադամի ու Եվայի մեղքը, մենք պարզապես ապրում ենք մի վիճակում, մի իրադրության մեջ, որը նրանց մեղքի հետևանքն է: Սա չափազանց տարբեր հասկացողություն է:

Ինչպես նաև ուշադրություն դարձրու փաստին, որ այդ երկրորդ գործողությանը հաջորդում է երրորդը. «փրկությունը»: Մենք այն աստիճան ազատ ենք անփոփոխելի Ճակատագիր կոչվածից, որ դավանում ենք, որ Արարիչ Աստվածը մեր նման մարդ է դարձել, դառնալու համար նաև մեր Փրկիչ Աստվածը: «Ուր առատացավ մեղքը, գերառատացավ շնորհը», Պողոս Տարսոնացու խոսքերով ասած: Մեր այս Աստվածը մեկն է, որ Իր ուսերին է վերցնում մարդկության մեղքերի ծանր բեռը, թեթևացնելով դրանք «Իր ծախսով», Ինքը վճարելով մեր փոխարեն, մանավանդ թե՝ Իր իսկ Արյունով վճարելով, մեզ ցավալի (իրականում նաև անօգուտ, որովհետև երկրային) մաքրագործումների անվերջանալի ցիկլերի դատապարտելու փոխարեն:

Բայց չենք կարող կանգ առնել «սկզբնական անկման» հարցի շուրջ մանրամասն մտորելու, և ես յուրահատուկ կերպով ցավում եմ դրա համար: Որքան ավելանում է սեփական անձի, ուրիշների, աշխարհի վերաբերյալ ծանոթությունն ու փորձառությունը, այնքան ավելի եմ համաձայնվում Չեսթերթոնի հետ. «Որոշ աստվածաբաններ, որ իրենք իրենց արդիական են կարծում, հաճախ չեն համարձակվում անգամ ակնարկել սկզբնական մեղքին, համարելով, որ այն այլևս անառաջարկելի գաղափար է: Բնականաբար, ինչպես հաճախ է նրանց պատահում, լավ չեն հասկացել խնդիրը. պատմության ընթացքն է ինքնին, – ողջ մարդկության և յուրաքանչյուր մարդու, – որ ինձ մտածել է տալիս, որ սկզբնական մեղքին հավատալու համար հավատքի կարիք անգամ չկա, քանի որ այն կարելի է փաստել օբյեկտիվ եղանակով»: Բավական է, ասում էր Չեսթերթոնը, նույնիսկ մեկ անգամ հաճախել համատիրության ժողովներից մեկին ... :

Հարկավոր չէ անգամ մտածել սովորական Հիտլերների ու Ստալինների մասին, չարիքի այն հորդառատ գետի մասին, որ (մարդու կողմից ցանկացված և մարդու ձեռամբ իրականացված) կտրում անցնում է ողջ պատմության միջով և որ ծաղրում է “բարի մտածողությունը” նրանց, ովքեր, Ռուսսոյի ու իր դպրոցի ներկայացուցիչների նման, մտածում են, թե սկզբնական մեղքի վերաբերյալ քրիստոնեական հավատքը «խավարամտություն», «օսկուրանտիզմ» է:

Անշուշտ, խոսքը մի խորհրդավոր իրականության մասին է. բայց սա մեկն է այն «խորհուրդներից, որոնք լուսավորում են», Պասկալի խոսքերով ասած: Ով նաև հավելում էր. «Անըմբռնելի են Ադամի ու Եվայի անկման հետևանքները: Բայց է՛լ ավելի անըմբռնելի ենք մենք ինքներս, աշխարհը, պատմությունը առանց այդ անկման»:

Հարկավոր է շատ զգույշ և ուշադիր լինել. եթե մեղմացվում, գրաքննության է ենթարկվում, մերժվում է մարդկային պատմությանը մաս կազմող այդ սկզբնական առեղծվածային «անկումը», ակնհայտ կերպով վերանում է նաև Փրկչի կարիքը: Ազատվել «Ադամից» (անունը չակերտների մեջ եմ դնում, որովհետև կարևորը անունը, գործածված եզրը չէ, այլ՝ պատգամը, որ մեզ ավանդում է Աստվածաշնչի առաջին գիրքը) նշանակում է ազատվել Քրիստոսից, որը լավագույն դեպքում որակազրկվում և իջեցվում է որևիցէ մի քարոզիչի մակարդակի, իբրև հազարավորներից մեկը: Փրկության նշանը լինելուց դադարելով, Խաչը դառնում է միամիտ մի թշվառի ձախողման վկայությունը, նույնիսկ եթե այդ թշվառը ոգևորված էր ազնիվ ու բարի նպատակներով: Հիսուսը, մի խոսքով, դառնում է նվազ կարևոր մեկը, քան մի հրեա Սոկրատեսը կարող էր լինել:

Բայց ե՛կ վերադառնանք մետեմպսիխոզներին ու ռեինկարնացիաներին:

 

 

Ես էլ եմ այդպես կարծում: Այսօր մարդկանց սարսափեցնում է միտքը, որ ապրում ու մահանում են միայն մեկ անգամ, ողբերգական ողջ լրջությամբ հանդերձ, որ դրանից հետևում է: Այնպիսի թեթևամիտ, վճռական հանձնառությունների անկարող մշակույթներում, ինչպիսին ներկա ժամանակներում Արևմուտքում տիրող մշակույթն է, անխուսափելիորեն փնտրվում են մեղմացումներ, վերաքննություն հանձնելու հնարավորություններ: Մարդիկ տագնապում են քրիստոնեական լրջամտության դիմաց, որը պատվիրում է մեր տաղանդների մինչև վերջին լուման ներդնել այն միակ կյանքի մեջ, որ մեզ տրված է, «քանի որ հետո վրա է հասնում գիշերը, երբ ոչ ոք չի կարող այլևս աշխատել» (Հվհ 9, 4):

Միայն մեկ կյանք, միայն մեկ մահ, միայն մեկ հավիտենական նպատակակետ, որին հասնում կամ որը կորցնում ենք միայն մեկ անգամ ընդմիշտ. ավետարանական այս անողոքության մեջ է անկասկած կայանում մեկն այն ամենազորեղ գրգիռներից, որոնք մղում են գործնական բարոյականության, ինչը որ տեսանելի կերպով պակասում է բազմաթիվ կրոնների մոտ: Իմանալով, որ «դատվելու է ըստ ապրված սիրո», և որ միայն մեկն է սիրելու համար տրված ժամանակը, Ավետարանի ճշմարիտ հետևորդը չի փորձում վարվել այն ուսանողների նման, որոնք բավարարվում են մի կերպ առաջ սողալով, ապավինելով վերաքննություն հանձնելու հնարավորությանը: Հարկավոր է լավագույնին հասնել, մեր ուժերի ներածի չափով, քանի որ աշնանային դասընթացներ չկան («վատագույն դեպքում տակից դուրս կգամ՝ վերամարմնավորվելով մի կաղի, մի այծի կամ առնետի, կամ մի դդումի մեջ ... », մտածում են): Այստեղ կա միայն քննությունն անցնել կամ կտրվել, միայն մեկ անգամ և ընդմիշտ:

 

 

Ի նկատի առ, որ այդ հատվածը մեջբերվել է նաև Համամիութենական վերջին Ժողովի ամենակարևոր փաստաթղթերից մեկում և (ինչպես վկայում են աշխատանքային ակտերը) մեջբերվել է ճշգրիտ մտադրությամբ՝ կրկին անգամ հաստատելու Եկեղեցու մերժումը այդ հավատալիքների, որոնք արդեն այն ժամանակ, Վաթսունական թվականների սկզբին, դարավոր բացակայությունից հետո սկսում էին վերադառնալ Արևմուտք: Ժողովական Հայրերը, հետևաբար, ասում են. « ... որպեսզի, մեր երկրային կյանքի միակ ընթացքի ավարտին, Տիրոջ հետ մտնենք ամուսնական խրախճանքի սրահ ... » (Lumen Gentium, 48):

Իմիջիայլոց, հետ-քրիստոնեական Արևմուտքի հակասությունների կույտին ավելացրու նաև այս մեկը. հասարակական արդարության ու հավասարության մտասևեռումը, որ բնորոշ է մեզ և որը ոմանց կողմից հասցվում է դեմագոգիկ մոլուցքի մակարդակի, չի կարողանում կամ չի ցանկանում տեսնել այն սերտ ու պարտադիր կապը, որ գոյություն ունի ռեինկարնացիային վերաբերվող հավատալիքների և կաստաների այն համակարգի միջև, որն անձամբ Գանդիի կողմից որակավորվում էր որպես «մարդկության դեմ հրեշային ոճիր»: Եվ նա անշուշտ գիտեր, թե ինչի՛մասին էր խոսում. իր ժամանակ, չորս հարյուր միլիոն հնդիկներից հարյուր միլիոնը մաս էին կազմում «պարիա»ների, «անհպելի»ների կաստային, որոնք բաժանված էին երեք դասակարգերի, որոնց անուններն արդեն ամեն ինչ ասում են. «անիծյալները», «բանադրվածները», «մերժվածները»:

 

 

Անշո՛ւշտ: Բայց ավելի թղթի վրա, որպես սովորական հոգեթով տեսություններից մեկը, որոնք վնասի վրա ավելացնում են նաև կեղծավորությունը: Մինչդեռ գործնականում, հնդկական հասարակության կյանքում գրեթե ոչինչ չի փոխվել: Եվ չէր էլ կարող ա՛յլ կերպ լինել:

Իրականում, Գանդին ինքն էլ հասկանում էր, որ «պարիաների դեմ գործադրվող դիվային խտրականությունը» (իր խոսքերն են) ա՛յլ բան չէ, եթե ոչ՝ հասարակական արձագանքն այն կրոնական մտահամակարգի, որի հենց սիրտն է կազմում ռեինկարնացիայի գաղափարը: Այդ մարդիկ «անհպելի» չեն պատահական եղանակով, այլ՝ նախորդ կյանքերի ընթացքում գործված մեղքերը քավելու համար. հետևաբար, փորձել միջամտել և փոխել հասարակական այդ «սրբազան» կարգը՝ սրբապղծություն է: Այնպես, որ միակ դարմանը, որ Գանդին ինքը խորհուրդ էր տալիս կիրառել, – և որն ինքն անձամբ կիրառեց, – դա հինդուիզմի մեջ Քրիստոնեության մեծ «դոզաների» ներարկումն էր:

Գանդին ամբողջովին արևմտյան, քրիստոնեական կրթություն ու դաստիարակություն էր ստացել. նրա ինտուիցիան, նրա մտքի ազնվականությունը եղավ այն, որ արևելյան հանդերձանքով զգեստավորեց քրիստոնեական պատգամի բովանդակությունը: Ինչպես ինքն էլ բազմաթիվ անգամներ հաստատեց առանց թաքցնելու, առանց Հիսուսի Աստծո՝ իր ուսմունքն անհնարին կլիներ անգամ մտածել: Ուստի, «հինդուիզմի հմուտ ուսուցիչ» լինելուց ավելի (ինչպես որոշ միամիտներ կարծում են), Գանդին Արևելքում աստվածաշնչյան Աստծո արժեքները «տեղական մշակույթի մեջ ձուլելու» մեծ վարպետ էր:

 

 

Ճիշտ այդպես:

Բայց վերադառնանք, այժմ, այնտեղ, որտեղից մեկնել էինք. մետեմպսիխոզների ու ռեինկարնացիաների հավատալիքների ետևում – հավատալիքներ, որ միմյանց միջև միավորում են բազմաթիվ կրոնների, և որոնց շուրջ բազմաթիվ ժամանակակիցներ միավորվում են հների հետ, – կա մի ա՛յլ պատճառ ևս, որը բոլորից ամենածանրակշիռն է: Այն ողբերգական չգոհացված կարիքն է փրկության, որին կյանքի ընթացքում փորձ է արվում պատասխանել այն «տեխնիկաներով», որոնց մասին խոսեցինք: Մահվան մեջ, մինչդեռ, այդ հավատալիքների հետևորդը երևակայում է, որ փրկությունը կարող է արդյունքը հանդիսանալ փրկարար ռեինկարնացիաների հոգնաջան, անվերջանալի ցիկլի:

Ավետարանից դուրս, որով Քրիստոսը մեկընդմիշտ փրկեց աշխարհը և այն վերջնական կերպով ազատագրեց մեղքից Իր Խաչով. այս «Բարի Լուր»ից դուրս մնում է միայն գուշակություններ կատարել մի փրկության շուրջ, որը ո՛չ թե աշխարհից դուրս է, այլ՝ ինքնին աշխարհի ներսում^[1], հոգու գաղթականության մի գործընթացի շնորհիվ, որի նպատակակետն է կա՛մ ի վերջո արժանի դառնալ Աստվածությանը, կա՛մ մաշեցնել – Ոչնչի մեջ անէացնելու աստիճան – փրկվելու և հավիտյան երջանիկ ապրելու մեր այս կարիքը: