Դ. - Լուծումներ կյանքի առեղծվածի համար

Միքելե Բրամբիլլա. Վերադառնանք այն ռիսկին, որին ենթարկվում ենք աստվածաբանական նոր հոսանքներին հետևողների կողմից, երբ մերժում ենք ընդունել այն կարգախոսը, որ գրել են իրենց այցեքարտերի վրա. «Ո՛չ կյանքի ճեղքերը ծեփող Աստծուն», ո՛չ այն Աստծուն, որ հույսի խցանով փակում է մեր գոյության պատերին բացված ծակերը, որ կարկատում է մեր անկարողությունները, մեր սահմանները: Ո՛չ սփոփանք ու մխիթարություն պարգևող «կրոնին», որով – իրենց կարծիքով – արդարանում է այն իրավիճակը, որից Ֆոյերբախը առաջ էր բերում աթեիզմի ո՛չ միայն հնարավորությունը, այլ՝ ուղղակի անհրաժեշտությունը. «Քրիստոնեությունը նման է լուսատտիկներին. խավարի կարիքն ունի՝ փայլելու համար»:

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Այո՜, այո՜, այդպես է, անշո՜ւշտ: Մինչ այժմ կատարված զրույցները պտտվում էին այն հարցի շուրջ, թե «ինչպե՞ս» է հարկավոր փնտրել Աստծուն: Վերադառնանք մինչդեռ հարցին, թե «ինչո՞ւ» պետք է փնտրենք Նրան, ինչո՞ւ պետք է ժամանակ ծախսենք ու ջանք թափենք այն կրոնական խնդրի վրա, որը շատերի համար «կեղծ-խնդիր» է: Գոնե, ինչպես արդեն տեսանք, մինչև այն օրը, երբ բախվում են մարդկային վիճակի ողբերգությանը:

Ինչ վերաբերվում է մեզ, մենք չենք վարանում ընդգծելու, որ այն, ինչը մեր համար խնդիր է, հենց մեր կյանքն է. և որ, երկուսս էլ «հեռվից» գալով, կոնկրետ փորձառությամբ գիտենք, որ հավատքը իմաստ է տվել մեր գոյությանը: Մեր համար խնդրահարույց է մեր մահվան անխուսափելի հեռանկարը, որը խավարի ու լռության մեջ է ընկղմելու մեր այս գոյությունը: Մենք նորմալ, բնականոն մարդիկ ենք. հետևաբար, համաձայն ենք – գոնե այս կետում – հոգեվերլուծության հիմնադիրներից մեկի՝ Կառլ Գուստավ Յունգի հետ: Նա է, որ հիշեցնում է. «Իր վախճանի ողբերգությունը չզգացող մարդը առողջ չէ, այլ՝ հիվանդ. այդպիսի մարդուն հարկավոր է պառկացնել հոգեբուժարանի անկողնու վրա և օգնել բժշկվել»:

Մահվան անկողինը, հիվանդանոցի սենյակը, բանտի խուցը, ծերությունը, միայնությունը, դավաճանությունը, լքումը, հուսախաբությունը, սնանկացումը, ստորացումը, մարդկային կամ մասնագիտական ձախողումը, ... ... ... :

Մի խոսքով՝ տառապանքը, ֆիզիկական ու բարոյական, մեր, մեր ազգականների, մտերիմների, մարդկային բնության մեջ մեր բոլոր ընկերների. սահմանագծային իրավիճակներն են, հենց այս «ճեղքերն» ու «ծակերն» են, որ չենք կարողանում – որ երբեք չենք կարողանալու – «ծեփել» կամ «խցանով փակել», որ արդյունավետ կերպով հասկացնում են մեզ, թե ամեն ինչից առաջ «ինչի՛ է ծառայում» մեր այս հավատքը, եթե երբևէ պատահի, որ հասկացած չլինենք դրանց հանդիպելուց առաջ: Այսպիսին ենք մենք. մեզ թմրածությունից ու անգիտակից վիճակից վերստին արթնացնելու համար հաճախ կարիքն ունենք այն խոժոռ ու դժնդակ – և, միաժամանակ, ողորմած – մանկավարժի, որ կյանքի, յուրաքանչյո՛ւր կյանքի մութ կողմն է:

Հիվանդանոցում կամ բանտում ծառայող յուրաքանչյուր քահանա, ինչպես նաև բժիշկ կամ հոգեբան, կարող են վկայել, թե ի՛նչ է տեղի ունենում (երբ մարդ գլուխը խփում է ցավի կամ վշտի պատին) այնպիսի ուղեղներում և սրտերում, որոնք նման իրավիճակներում հայտնվելուց առաջ ամբողջովին անթափանցելի էին թվում որևիցէ մի բանի դիմաց, որն ավելի անդին էր գնում, քան մարմնի աչքերով տեսածը և մարմնի ականջներով լսածը: Կամ որ, առավելագույնը, տրամադիր էին որոշ հարցերով հետաքրքրվելու, միայն թե դրանք դիտարկվեին (վայելչագեղ կերպով) իբրև «մշակութային մարդաբանություն» կամ «ստորադաս դասակարգերի ֆոլկլորի և պապենական ավանդույթների շրջանակում»:

 

 

Լսիր. հավատալը, քրիստոնեական իմաստով, չի նշանակում ինչ որ մի հավատալիք կաղապարել սեփական ճաշակի համաձայն (որը, երբ ուշադիր քննում ես, սովորաբար բնավ էլ սեփական ճաշակով չէ, այլ՝ պատմական տվյալ դարաշրջանում գերիշխող մոդայի համաձայն. ոչինչ ավելի գռեհկորեն կոնֆորմիստական չէ, որքան ոմանց «հակակոնֆորմիզմը», այսօրվա որոշ «հակազդեցություններն» ու «բողոքներն» ու «հեղափոխությունները»):

Նշանակում է հարել Խոսքին, որ մարմնացել է հանձինս Հիսուսի: Եվ հենց Ինքն է, որ մեզ ասում է, թե «ինչի՛ է ծառայում» Իր գալուստը, Ինքն է հայտնում ու բացատրում, թե ինչո՛ւ է եկել մեր մեջ. «Իմ մոտ եկեք դուք բոլորդ, որ հոգնած եք ու բեռնավորված, և ես կսփոփեմ ձեզ» (Մտթ 11, 28): Եկեք իմ մոտ, կրկնում է, «և հանգիստ կգտնեք ձեր հոգիների համար» (Մտթ 11, 29):

Իր շուրջը, Ավետարաններում, հավաքվում է աղերսող հոծ բազմությունը նրանց, ովքեր հենց «ճեղքերը ծեփող», «ծակերը փակող» մեկին էին փնտրում. մի խոսք, մի հրաշագործություն, որով դարման արվի իրենց տառապանքին, և՛ ֆիզիկականին, և՛ հոգեբանականին: Հասնում են մինչև իսկ տների տանիքները քանդելու, որտեղ Նա այդ պահին գտնվում էր, որպեսզի Իր առջև իջեցնեին նրանց, ովքեր դեղ ու դարման չէին կարողացել գտնել ուրիշ ոչ ոքի մոտ, ովքեր ուրիշ հույս չունեին, քան միայն միջամտությունը Նրա, ով ցույց է տվել, որ կարողությունն ունի – միայն Ինքը – «ծեփելու ճեղքերը», «խցան դնելու բացված ծակերին»:

Եվ Նա չի զայրանում, նրանց ետ չի վռնդում, հաճախ արտասվում է նրանց հետ, նրանց պարգևում է նաև ֆիզիկական բժշկումը, որ աղերսում էին Իրենից, որպես նշան և հաստատում «ապրելու տառապանքի» այն վերջնական ու ամբողջական դարմանի, որն հենց Ի՛նքն է՝ Իր չարչարանքներով, մահվամբ ու հարությամբ: Նրանց բարկացած չի հանդիմանում, թե իբր «սխալ» ձևով են հասկանում Իր բերած հույսը, քանի որ մտահոգվում են անձնական, առավելագույն դեպքում ընտանեկան խնդիրներով, հասարակական, քաղաքական, տնտեսական խնդիրներով զբաղվելու փոխարեն: Մանավանդ թե, նման խնդիրների մասին ո՛չ միայն չի խոսում, այլև կտրուկ կերպով հրաժարվում է խոսել. «Ո՜վ մարդ, ո՞վ ինձ դատավոր կամ միջնորդ կարգեց ձեր վրա» (Ղկս 12, 14), պատասխանում է նրան, ով Իրեն ցանկանում էր քաշել նման հարթությունների վրա:

Նա ավելի խորքն է գնում, հասնում է մարդկայինի արմատներին. հասարակական և մյուս նմանատիպ խնդիրները կարող են և պետք է լուծում գտնեն, անշուշտ, բայց դրանք կարող են լուծում գտնել միմիայն այն դեպքում, երբ մյուս, անձնական, շա՜տ ավելի արմատական խնդիրները գտնում են իրենց լուծումը: Եվ երբ ողջ կյանքը – իր լավի, ինչպես նաև իր վատի մեջ – գտնում է իր իմաստը. և հենց Ի՛ր շնորհիվ, որ ներկայանում է որպես այդ իմաստի միակ ու վերջնական Հայտնողը:

 

 

Անշուշտ. և միակ ուրախությունն է, որ իսկապես անստվեր է, անխառն, որովհետև ծնվում է ուղղակի համոզումից, որ մի անսահման երանություն մեզ սպասում է ողջ հավիտենականության համար: Ուրախությունն ու բերկրանքը մարդկային վիճակում ա՛յլ բան չեն, քան գերազանցված տագնապ ու վիշտ: Ուստի, հետևանքն են այն բացահայտման, որը միայն հավատքը կարող է տալ մեզ և ապահովել. որ մեր այս մարդկային արկածախնդրությունն անհեթեթ, անբացատրելի, անիմաստ չէ. որ փաթեթներ չենք, անարժեք նմուշներ, որոնք մանկաբարձուհին առաքում է մեռելաթաղին:

Խոսենք անկեղծորեն. կարո՞ղ է ուրախություն և բերկրանք լինել, երբ որևէ հորիզոն փակված է մահվան պարսպով: Կարո՞ղ է իրական, ճշմարիտ ուրախություն գոյություն ունենալ, – նրա համար, ով մտորում է, խորհրդածում, – եթե իմաստության գագաթնակետը «carpe diem»ի սկզբունքն է, բռնի՜ր փախչող պահը, քաղի՜ր դրա վայրկենական պտուղները, իմանալով, որ ամեն բան կլանվելու է խավարի մեջ:

Պարզ է, որ այստեղ չափազանցում եմ, ենթարկվում եմ (գիտակցաբար) ծայրահեղության մեջ ընկնելու ռիսկին: Բայց կարծում եմ, որ այսպես է հարկավոր վարվել, երբ անհրաժեշտ է լինում հակազդել ինչ որ մի անհավասարակշռության: Ավելի ուշ տեսնելու ենք, որ հավատքը, խորքում, ա՛յլ բան չէ, քան հավասարակշռության խնդիր, «և՛ մեկը, և՛ մյուսը» սկզբունքով:

Այստեղ հարկավոր է հիշել փորձություններից մեկը, որը մեր օրերում ամենաշատն է թակարդը գցում հավատքի այրերին. կարծելը, թե իրենց առաջին պարտականությունը մարդասիրության հորդորելն է, ներկայանալը իբրև հումանիստներ, որոնք սակայն աստվածաշնչյան մեջբերումներ կատարելու հոբբին ունեն, անշուշտ այդ մեջբերումներն իրենց համատեքստից կղզիացնելով: Սա, եթե ուշադիր նայենք, Ավետարանի խոսքերով ասած, նշանակում է «քարեր տալ եղբայրներին, որոնք մեզնից հաց էին խնդրում»:

Այստեղ առաջին շարքի վրա եմ դնում սահմանագծային իրավիճակները, բայց որպես գրգռում, մտորելու առիթ, որն այսօր առավել քան երբեք անհրաժեշտ է. որպես բիրտ – բայց, հուսով եմ, նաև օգտակար – «քիմիական հակազդողներ», որոնք կարող են մինչև խորքերը բացահայտել, թե որքա՜ն մեծ է կարիքը՝ պատասխան տալու խորհրդին, – որն այսքա՜ն հաճախ լի է ցավերով ու վշտով, – որից սկիզբ ենք առել, որի մեջ ապրում ենք և դեպի որը գնում ենք: Եվ որն ի վերջո կրկին իր գիրկն է առնելու մեզ բոլորիս:

Պատասխան տալու այս կարիքը, – այն հարցական նշանին, որ ինքնին կյանքն է, – այն կետն է, որը մեզ միացնում է բոլոր նրանց, ովքեր ապրում են երկրի վրա, այնպես՝ ինչպես միացնում է մեզ բոլոր սերունդներին, որոնք ապրել են մեզնից առաջ, և սերունդներին, որոնք ապրելու են մեզնից հետո: Եթե, ինչպես փաստում են պատմությունն ու հնեաբանությունը, երբեք գոյություն չի ունեցել մարդ առանց կրոնի, որքան էլ որ ետ գնանք ժամանակի մեջ (դրա վկայությունն են արդեն նախնադարյան գերեզմաններն ու քարանձավային որմնագրությունները), պատճառն այն է, որ մեր էության ամենախորին խորքում կա հիմնական հարցերի մի կծիկ, այն հարցերի, որոնք միշտ դուրս են գալիս մակերես և որոնք, վաղ թե ուշ, սեղմում են մարդու կոկորդը:

Այո՛, այո՜, հենց դրանք. «Ո՞վ եմ ես: Որտեղի՞ց եմ գալիս: Ո՞ւր եմ գնում»:

 

 

Բոլոր մշակույթները, Արևելքից մինչև Արևմուտք, մշտապես համաձայն են եղել այն կետում, որ չկա ոչինչ ավելի ազնվական ու անհրաժեշտ, քան հենց այդ հարցերին պատասխան փնտրելը. որոնք նույն հարցերն են, իմիջիայլոց, որ կազմում են ողջ փիլիսոփայության միակ առարկան: Միայն որոշ տեսակի մի մշակույթ, որն ակնհայտորեն պատասխաններ չունի այն նեղ սխեմաների սահմաններում, որոնց ներսում ինքնակամ կերպով բանտարկվել է, համարձակվում է հայտարարել, թե այդ հարցերն անառաջադրելի են, օտարեցնող, պատանեկական. և փորձել է, և փորձում է սեփական տագնապը մեղմել՝ դրանց վերաբերյալ հեգնանք գործի դնելով, դրանք իբրև ծիծաղաշարժ բաներ ներկայացնելով. հորմոնային ճգնաժամը հաղթահարելով, մորուքը աճելով կամ դաշտանային ցիկլը կանոնավորվելով՝ հարկավոր է անցնել «լուրջ», «մեծահասակներին պատշաճ» հարցերին:

Ինչպես գիտես, այն, ինչը լավագույնս բնորոշում է այս մշակույթին, որն համենայն դեպս ներկայացնում է իրեն իբրև «քննադատական միտք ունեցող», իբրև «մտքի դաշտում քաջություն դրսևորող», այն է, որ նրա մոտ արգելված է հարցեր տալը. կամ առնվազն՝ որոշ հարցեր տալը, այն հիմնական հարցերը, որոնք վերաբերվում են ինքնին կյանքի ու մահվան իմաստին:

Մտային Առողջության Ազգային Ինստիտուտը («National Institute of Mental Health») ԱՄՆ կառավարության այն հիմնարկն է, որը պետք է որ զբաղվեր Հեռավոր Արևմուտքի այդ Կայսրության քաղաքացիների մտային առողջությամբ, հոգեբանական հավասարակշռությամբ: Ամեն տարի այդ Ինստիտուտը մի տեսակ հարցաքննում է կատարում Նահանգներից յուրաքանչյուրի ավելի քան հիսուն համալսարանների ուսանողների մոտ: Միապաղաղ անփոփոխությամբ՝ յուրաքանչյուր տարվա արդյունքը միշտ նմանվում է նախորդ տարիների արդյունքներին: Երիտասարդների 90%-ից ավելին միայն մեկ միջոց է տեսնում հոգեբանական կայունությանը հասնելու և այն պահպանել կարողանալու համար. «Իմաստ գտնել կյանքիս համար»:

Ստիպված եմ կրկնել. եթե խոսում էինք (արմատականացնելով) հիվանդանոցների, բանտերի, դիարանների մասին, դա սադո-մազոխիստ, մի քիչ էլ նեկրոֆիլ լինելու պատճառով չէ: Պարզապես մտածելու կարողությամբ օժտված ուղևորներ ենք այս կյանքի գնացքում. մարդիկ ենք, որոնք հիշում են, թե ինչպես այդ «ծայրահեղ» վայրերում դեմառդեմ հայտնվում ենք Խնդրի դիմաց, որն իր լույսը – և իր ստվերը – ցոլացնում ու տարածում է մեր կարճատև ու անկրկնելի արկածախնդրության մյուս բոլոր տեսանկյունների վրա:

 

 

Բայց քանի որ անհնարին է միշտ աշխատել, ահա՛ ի հայտ է գալիս մոլագար տենչը՝ ինչ որ մի բանով լցնելու «ազատ ժամանակը», «զբաղվելու», «ցրվելու» համար, միայն թե երբևէ չենթարկվենք «rèflechir»ի փորձությանը:

Գալիս է սակայն, ստույգ ու անխուսափելի կերպով, այն պահը, երբ մոռացության կեղծ դարմանը ցույց է տալիս իր ողջ անբավարարությունը, և աբսուրդն ու խորհուրդը կրկին պաշարում են մեզ: Այդ ժամանակ բացահայտվում է, որ միմիայն «կրոնական» հարթության վրա է հնարավոր դիմագրավել այն, ինչն այլուր ամենուր ծածկվում ու կոծկվում է:

Ինձ ո՛չ գայթակղեցնում են, ո՛չ էլ զայրացնում, – կրկնում եմ, – ոմն Ֆոյերբախի կամ նմանների հեգնական արտահայտությունները լուսատտիկների ու խավարի վերաբերյալ: «Խավարը» ողջ մարդկության համընդհանուր ճակատագրի անբաժանելի մի մասն է, անջնջելի մի մասը: Այսօր սա գիտենք է՛լ ավելի հստակ համոզմամբ, այն բանից հետո, ինչ գիտությունն ու տեխնոլոգիան բացահայտեցին իրենց բոլոր հնարավորությունները. մարդը դժբախտ և հոգեպես ընկճված կարող է լինել նաև ֆաքս, բջջային հեռախոս, անձնական համակարգիչ, թվային հեռուստացույց, «high-fidelity» ձայնային համակարգ, մինչև իսկ անձնական օդանավ կամ ուրիշ որևիցէ մի բան ունենալու դեպքում:

Ուրեմն, երբ խավարը վրա է հասնում, բարով թող գան նաև լուսատտիկները: Հենց դա է պահը, երբ է՛լ ավելի հստակ ու պարզորոշ է դառնում փաստը, որ մեզ չի կարող սփոփել ու մխիթարել ոչ մի «մշակույթ», որը պատասխաններ ունի – որքան էլ որ դրանք կատարելագործված լինեն – սոսկ նախավերջին հարցերի վերաբերյալ, բավարարվելով այն սակավաթիվ գիտելիքներով, որ ձեռք է բերում մեզ ժամանակավորապես հյուրընկալող փոքրիկ բացատի մասին, մինչ շուրջբոլորը մեզ շրջապատում է անծայրածիր, չբացահայտված, առեղծվածային թավ անտառը:

 

 

Չեմ ասում, գոնե առայժմ, թե «կրոնի» տված պատասխանները համոզիչ են. արձանագրում եմ փաստը, պարզապես, որ այստեղ, գոնե, որոշ պատասխաններ առաջարկվում են. որ, այստե՛ղ, խորքային հարցերը չեն կոծկվում կամ գրաքննության ենթարկվում. որ, այստե՛ղ, չի հերքվում մարդկային վիճակի իրականությունը: Եվ սահմանափակվում եմ մաղթելով, – որքան որ կարող է վավերական լինել մաղթանքս, – որ «կրոնի այրերը» վերադառնան գիտակցելու, որ մի «copyright»ունեն, հենց այս կետում: Այս, և միմիայն այս կետում միմիայն իրենք կարող են խոսել առանց մրցակցության վտանգին ենթարկվելու: Մյուս բոլոր բնագավառներում (սա ցույց է տալիս նաև այս վերջին տասնամյակների քրիստոնեական որոշակի ամլության փորձառությունը) միշտ գերազանցված, դեպի արվարձանները մղված, ի վերջո աննշան ու անկարևոր դարձած են լինելու: «Աշխարհի» խնդիրների վերաբերյալ միշտ ավելին ու ավելի լավ են իմանալու «աշխարհի այրերը»: Այնտեղ, որտեղ նրանք պապանձվում են, փորձելով նաև մոռացության մատնել կամ ծաղրելի դարձնել, հենց այդտեղ է, որ նա, ով մի պատասխան, մի առաջարկ, մի հույս ունի, կարող է սկսել խոսել: Անշուշտ, կարելի կլինի ընդունել կամ մերժել այն, ինչ ասում է. միմիայն ինքը, համենայն դեպս, ասելիք ինչ որ մի բան ունի, երբ «աշխարհը», սովորաբար այսքա՜ն լեզվանի լինելով հանդերձ, հարկադրված լռում է:

 

 

Բայց հենց այս պատճառով (պնդում եմ) հարկավոր է մարդկանց ուշադրությունը քարշ տալ այն դաժան «ճշմարտության ժամեր»ի վրա, որոնց հետ բոլորս – վաղ թե ուշ – պարտավոր ենք հաշվի նստել:

Որովհետև հենց այդ պահերին է, որ փարատվում են բոլոր պատրանքներն ու երկդիմի թյուրիմացությունները. բացահայտվում է, այդպիսով, որ – որքան էլ որ զարգանա և գիտելիքներ ու տեխնոլոգիական կիրառումներ կուտակի – գիտությունը զբաղվում է միմիայն «ինչպեսևով», ո՛չ թե «ինչու ևով»: Ո՛չ էլ կարող է երբևէ ա՛յլ կերպ վարվել. իր էությամբ ինքնին, գիևտությունը կարող է միմիայն նկարագրել, չի կարող բացատրել:

Բացահայտվում է նաև, որ փիլիսոփայությունը կա՛մ աստվածաբանության նախասրահն է, կա՛մ էլ ոչնչի չի ծառայում՝ դիմագրավելու համար մի իմաստ նշմարելու, առեղծվածի կծիկը քանդող թելի ծայրը գտնելու մեր կարիքը. իմաստ, որ վերաբերվում է հենց մեզ, մեր ճակատագրին, ո՛չ թե ինտելեկտուալ ինչ որ մի վայելուչ, բայց ո՛չ պարտադիր, հաճախ փուչ ու սին խնդրի:

Ո՞վ է երբևէ «մխիթարվել» կամ երբևէ «կմխիթարվի» փիլիսոփայության ողջ պատմությամբ, ուր յուրաքանչյուր մտածողի աշխատանքը ներկայի ու անցյալի իր գործընկերներին հերքելն է, իրար վրա բարդելով ու կուտակելով համակարգեր, դպրոցներ, տեսություններ, ուր այն մի քիչը, որ հասկանալի է, թերևս կարող է մարզասրահ հանդիսանալ մտքի համար, բայց անկասկած սնունդ չէ սրտի համար:

Իր ժամանակներում արդեն, Թովմա Աքվինացին զգուշացնում էր. «Փիլիսոփայությունը չպետք է ուսումնասիրվի իմանալու համար, թե ի՛նչ են մարդիկ – ականավոր մարդիկ լինելով հանդերձ – մտածել կյանքի ու աշխարհի մասին. այլ՝ փորձելու համար բացահայտել qualiter se habeat veritas rerum, թե ինչո՛ւմ է կայանում գոյությունների ճշմարտությունը»:

Համենայն դեպս, ճշմարտությունը մի կողմ, – որը փիլիսոփայության համար անգտանելի է, – որքան որ ես գիտեմ, խոսքերի տեղատարափ անձրևի երկու հազար հինգ հարյուր տարիների ընթացքում գերագույն «մխիթարությունը», որ փիլիսոփայությունը կարողացել է մշակել, «apàtheia»ն է: Այսինքն՝ անխռովությունը, անտարբերությունը. «amor fati»ն, ճակատագրի ընդունումը, ինչպես առաջարկում են ստոիկները, Մարկուս Աուրելիուսի կամ Սենեկայի նման: Բայց դա պատասխան չէ, այլ՝ սոսկ համակերպում:

 

 

Այս բնագավառում կարող եմ լիակատար իրավունքներով խոսել, քանի որ, ինչպես գիտես, իմ համալսարանական ուսումները կատարել եմ հենց այսպես կոչված «քաղաքական գիտությունների» թեքումով: Այդ ֆակուլտետ ընդունվեցի և այն հաճախեցի բուռն եռանդով, այն նույն կրքոտությամբ, որով – երևակայում եմ – անցյալի վանական միաբանությունների նորընծաները նվիրվում էին իրենց ուսումներին վանքերում ու ճեմարաններում: Հետևաբար, ես նույնպես մաս եմ կազմում նրանց, ովքեր Վաթսունութ թվականին սկիզբ առած կռապաշտությունից հետո (քեզ ծանոթ է ասացվածքը. «Երբ երկինքը դատարկվում է Աստծուց, երկիրը լցվում է կուռքերով») բացահայտեցին, որ քաղաքականությունը բազմաթիվ ու միշտ ավելի կատարելագործվող պատասխաններ ունի, բայց մարդկային կյանքի միայն մի ոլորտի համար:

Զբաղվում է, այսինքն, հրապարակում գտնվող մարդով, երբ նա մյուսների հետ է. ոչինչ չի կարող ասել մարդուն, երբ նա մենակ է իր սենյակում: Մեր նախասիրյալ կուսակցական գործիչներից ոչ մեկի ոչ մի հաղթանակը քաղաքական ընտրություններում չի կարող մխիթարել մեզ, երբ պետք է դիմագրավենք մեր կյանքի իմաստի խնդիրը. երբ պետք է առանձնանանք այն «անձնական»ում, որը – պատահական չէ – քաղաքական գործիչների մեծամասնությունը փորձում է փնովել, հե՛նց որովհետև կարևորության սանդղակում գալիս է ավելի առաջ, քան որևէ – թեև որոշակի կարևորություն ունեցող – «հրապարակային», «հասարակական» խնդիր ու տեսանկյուն:

Խորքում, քաղաքական բոլոր իդեոլոգիաները, – աջակողմյան, թե ձախակողմյան, – որ ցանկացել են դուրս գալ իշխանության կազմակերպման իրենց սահմաններից և փորձել են ողոքել մարդկային սիրտը՝ ազատելով նրան երկրի վրա իր վաղանցուկ բնակությանը իմաստ տալու պահանջից, ընդօրինակել են և ընդօրինակում են Ադոլֆ Հիտլերի կողմից իր «Mein Kampf»ում ներկայացված ծրագիրը: Որը գոնե ո՛չ կեղծավոր հստակության արժանիքն ունի. «Կղզիացած անհատը բռնվում է անօգուտության մի զգացումով, մինչև իսկ մահվան սարսափով: Իսկ երբ միանում է քաղաքական մի խմբի, մի կուսակցության, ստանում է մի ավելի մեծ հասարակության զգացումը. ինչ որ մի բան, որն ուժեղացնող ու խրախուսող ազդեցություն ունի»:

Անշո՛ւշտ, համաձայն եմ. բայց մինչև որ այդ ամենը տևում է, սա անկհայտ է: Շատ լավ տեսել ենք, թե ի վերջո ի՛նչ հետևանքներ են ունեցել բոլոր այն իդեոլոգիաները, որոնք պատահաբար չէ, որ կոչվել են «տոտալիտար», «ամբողջատիրական» (ի՛նչ գույնի էլ որ դրանք եղած լինեն), որովհետև ցանկանում էին պատասխանել մարդու «բոլոր» խնդիրներին: Նաև այն խնդիրներին, որոնք ամբողջովին դուրս են գտնվում իրենց իրավասություններից ու ձեռնհասությունից:

Եվ քանի որ արդեն մի քանի մեջբերում կատարեցինք, ձեռքիս տակ ունեմ դրանցից ևս մեկը, որ վերաբերվում է այս նյութին: Հեղինակը Սիլվանո Արիեթին է, իտալո-ամերիկացի հոգեբույժն ու հոգեվերլուծաբանը, որը միջազգային մակարդակի վրա ամենահարգվածներից է, իսկ մեր համար՝ ամենավստահելիներից մեկը, քանի որ արմատապես «լաիկ» անձնավորություն է և չի կարող կասկածվել կողմնապահության մեջ. «Չարիքը, որ սպառնում է յուրաքանչյուր տղամարդու և յուրաքանչյուր կնոջ, – այսօր առավել, քան երբեք, – հոգեկան ընկճման վիճակն է, որ ծնվում է իմաստ տալու անհնարինությունից՝ հուսահատեցնող անօգուտությանը մի կյանքի, ուր ամեն ինչ անցնում է և գնում է դեպի վախճանը»:

Եվ այսպես, խոստովանում է պրոֆեսոր Արիեթին, «աշխատանքային փորձառությանս տասնամյակներում երբեք չեմ հանդիպել նույնիսկ մի պացիենտի, որն իր հոգեկան ընկճման պատճառը տեսներ ու մատնանշեր էներգետիկ ճգնաժամի համար զգացած մտահոգության, քաղաքական (օրենսդրական կամ վարչական, կարևորություն չունի) ընտրությունների արդյունքների, բնապահպանական խնդիրների մեջ. բոլորը, առանց որևէ բացառության, գալիս էին բուժման, իմ օգնությանն էին դիմում “իրե՛նց խնդիրների”, իրենց “անձնակա՛ն”, “սեփակա՛ն” խնդիրների լուծման համար»:

Երբևէ նկատե՞լ ես, որ 1943 թվականի Հուլիսի 25ին, ակնթարթային անկման օրը այն ֆաշիզմի, որը 21 տարի շարունակ պետք է որ հանդիսացած լիներ իտալացիների մեծամասնության «հավատքն» ու «կյանքի գոյապատճառը», միայն մեկ ինքնասպանություն գրանցվեց: Եվ դա եղավ ինքնասպանությունը մի կուսակցապետի, որը բռնատիրության վախճանի համար հուսահատված լինելուց ավելի՝ վախենում էր այդ անկման պատճառով հավանական դարձած անձնական հետևանքներից: 1989 և 1991 թվականների միջև, մինչդեռ, իր ստեղծումից 70 տարի անց, քայքայվում ու կործանվում էր Խորհրդային Միությունը և Կոմունիստական Կուսակցությունն ուղղակի դրվում էր օրենքից դուրս. և սակայն, բացարձակապես ոչ ոք ինքնասպան չեղավ այն տասնյակ միլիոնավոր «պայքարողներից», որոնք օրորոցից սկսած դաստիարակվել էին այդ գաղափարականների պաշտամունքին:

Կարող ենք մտածել այս նմուշների օրինակի շուրջ, եթե երբևէ տակավին փորձությունն ունենանք գերագնահատելու քաղաքականության «փրկարար» հնարավորությունները. և եթե երբևէ հայտնվենք այն քրիստոնյաների մեջ, որոնք մտասևեռումն ունեն այն տարօրինակ գաղափարի, թե հավատքը պետք է ծառայի քաղաքականությանը, գրեթե հրաժարվելով իր «proprium»ից, իրե՛ն միայն յուրահատուկ ոլորտից, այն համբավաշատ «իր սենյակում մենակ մնացած մարդու» խնդիրներից:

Եվ չմոռանանք, իմիջիայլոց, որ մահը գերագույն աստիճանի ոչ-քաղաքական, անկուսակցական, ոչ-հասարակական երևույթն է. միշտ էլ մահանում ենք մենակ, յուրաքանչյուր ոք պետք է մենակ դիմագրավի իր խնդրին: Նաև այն ամենին, որ գալիս է «հետո». ինչո՞ւ ո՛չ:

 

 

Այո՛, անշուշտ. վիճակագրությունը մեզ հիշեցնում է, որ կարող ենք մեր տրամադրության տակ ունենալ, միջինը, քսանհինգ հազար օր: Դրանից հետո բա՛վ է. վե՛րջ ուղևորությանը: Բաբախած լինելուց հետո – միշտ միջին ցուցանիշների համաձայն – տասներկու միլիարդ անգամից մի քիչ ավելի, կանգ է առնում – և ընդմիշտ, սկսելով իսկույն քայքայվել – այն խորհրդավոր ու արտակարգ շարժիչը, որն անվանում ենք «սիրտ»: Հիսուն տարեկան հասակում, որը մարդկանց մեծամասնության համար կարիերայի գագաթնակետն է և թվում է հունձքի ժամանակը, այդ քսանհինգ հազար օրերի պաշարից մնում է ընդամենը յոթ հազարը: Համենայն դեպս, չորս հազարից պակաս՝ թոշակի անցնելուն, այսինքն՝ քաղաքացիական մահվանը (ո՞ւմ է հետաքրքրում, այսօր, – ինչպես իրավացիորեն հիշեցիր, – փորձառությունը, որը միակ բանն է, որ կարող են տալ այդ ձանձրացնող տարեցները), սպասելով անձնագրային մահվանը: Կարող ենք ասել պասկալյան սովորական արմատականությամբ. «Որքան էլ որ գեղեցիկ եղած լինի կատակերգությունը, վերջին գործողությունը միշտ ողբերգական է»:

Եվ հենց այստեղ է, որ բացվում է այն «ծակը» կամ «ճեղքը», որից մյուս բոլորը առաջ են գալիս: Սա ասում եմ, որովհետև սիրում եմ կյանքը և կուզենայի վայելել այն: Ինչպես գիտես, պատահական չէ, որ հեղինակածս երկրորդ գիրքը գովազդի առումով ամենավատ վերնագիրն ուներ, քանի որ ամենաանտանելին ու ամենաանհանդուրժելին է այժմյան մշակույթի համար. «Գրազ գանք մահվան վրա»: Այդ գրքի չորս հարյուր էջերը գրելը ինձ բավական տառապանք է պատճառել, ինչը որ բնական է. որպես բնականոն մարդ, իմ բնազդը պետք է որ մղեր ծածկելու, թաքցնելու, հեռացնելու, մոռացության մատնելու այն փաստը, – ինչպես որ տեղի է ունենում բոլորի մոտ, հիվանդագին բացառություններից բացի, – որ օրորոցից սկսած՝ մենք ընդամենը մահվան դատապարտվածներ ենք, մի երկրում, ուր ներման ինստիտուտն անհայտ է:

Բայց ինքս ինձ քաջալերեցի (և ընթերցողին էլ խնդրեցի քաջալերվել), համոզված, որ հիվանդագին վիճակը ո՛չ թե մահվան մասին խոսելն է, այլ՝ մահվան շուրջ լռելը, ինչպես որ արվում է այսօր. որ մահը մոռացության մատնել՝ նշանակում է անմարդկային դարձնել կյանքը: Եվ ջանացի փաստել ու ապացուցել, – նախևառաջ ինքս ինձ, – որ այդ «ծակը», այդ «խոռոչը» (որը, եթե անուշադրության մատնվի, կարող է մեր միջից վամպիրի նման ծծել ապրելու ողջ հաճույքը) կարող է «խցանով փակվել» միայն մի Հույսով, որը ոչ մի մարդ, որքան էլ մեծ լինի ու իմաստուն, ի վիճակի չէ մեզ ներշնչելու: