Ը. - Մթնշաղի ռազմավարությունը / 2

 

Իսլամի, մահմեդականության մասին ես ուզում խոսել: Բայց ընդգծենք, նախևառաջ, որ մենք այստեղ ենք մե՛ր հույսի մասին խոսելու, ո՛չ թե ուրիշների հույսերի մասին վատախոսելու համար:

Սա հստակեցնելուց հետո կարող ենք ասել, որ ճիշտ է, որ քրիստոնեական մտածողությունը հաշվի է առել խորհրդավոր ազատության կոնկրետ իրավիճակը, որի մեջ է մարդը ծնվում, ապրում, մահանում: Քաղաքացիության իրավունք է տվել, հետևաբար, անգիտապաշտությանը և անգամ անաստվածությանը, այն աստիճան, որ իսկույն (առաջին հետքերը գտնվում են հենց Նոր Կտակարանում) ստեղծել է այն, ինչը որ կոչվում է «ջատագովություն» (ապոլոգիա): Աստվածաբանության այն ճյուղը, ինչպես ասում էինք սկզբում, որը կարծես թե այսօր բավական մոռացված է Եկեղեցում. և սակայն, ինքնին աստվածաբանության հիմքն է (պատահական չէ, որ այսօր այն անվանում են «հիմքի աստվածաբանություն» - «fundamental theology»), քանի որ իբրև նպատակ ունի փնտրտուքը այն պատճառների, որոնց հիմքի վրա հնարավոր է հավատալ Աստծո գոյությանը, Հիսուսի աստվածությանը, Հիսուսի անունից խոսելու Եկեղեցու իրավասությանը:

Ասում էր, հեգնանքով, Բենեդետտո Կռոչեն. «Աստվածաբանությունը այն իբր թե գիտությունն է, որ զբաղվում է բաներով, որոնք հայտնի չէ, թե գոյություն ունեն կամ ոչ»: Ճիշտ ինչպես հոգևերլուծությունը (պսիխոանալիզը), մի խոսքով ասած, որը պատահական չէ, որ դարձել է նոր հավատքներից մեկը արդի մարդու, որը կարծում է, թե հաղթահարել է մանկական «կրոնական հանգրվանը», քանի որ դադարել է հավատացյալ լինելուց, բայց դրա փոխարեն՝ դարձել է ամեն ինչի հանդեպ դյուրահավատ, իսկ բազմաթիվ դեպքերում՝ ուղղակի սնահավատ: Ինչ վերաբերվում է աստվածաբանությանը, ջատագովության գործն է գտնելը հիմնավորումներ, որոնց օգնությամբ կարող ենք հաստատել, որ այո՛, Խորհուրդը հարգելով հանդերձ, տրամաբանական է ընդունելը, որ այդ «բաներն» իսկապես գոյություն ունեն:

Ինչպիսին էլ որ լինի նրանց կոնկրետ արդյունավետությունը, ջատագովների ջանքերը – որոնք միշտ նորոգվում են, յուրաքանչյուր նոր սերնդի հետ – ցույց են տալիս, թե ինչպես Աբրահամին հայտնված և հանձինս Հիսուսի մարմնացած Աստծուն հարկավոր է հասնել փնտրտուքի, որոնման միջոցով. հաստատում են, որ այդ Աստվածը կարիքն ունի փաստարկների:

Քրիստոնյայի համար աշխարհը դա «նշանների համակարգ» է. Արարիչը նրանում սփռել է հետքեր, նշաններ, որոնք մարդը կանչված է ծածկագրի նման մեկնաբանելու և հասկանալու՝ այն աստվածային պարգևի միջոցով, որ բանականությունն է, և որը վստահելի ու ապահով գործիք է, միայն թե միշտ պետք է գիտակից մնա իր սահմաններին: Աստված կամենում է տեսնել մեզ գործի լծված, մղում է մեզ որոնումների, որոնք կարող են հասցնել մեզ, վերջում, ազատորեն ընդունելու դաշինքի (ուխտի) և սիրո Իր առաջարկը:

Արդ, նման ջանքի գործադրումը ո՛չ միայն անօգուտ, այլ՝ ուղղակի սրբապիղծ է մուսուլմանական մտածողության համար: Իսլամական աշխարհում անաստվածությունը (աթեիզմը) անհասկանալի երևույթ է, և, համենայն դեպս, աններելի հանցանք: Ալլահը պայծառ արևն է, որ կեսօրին փայլում է անապատի վրա. միայն խելացնոր մարդը կարող է մերժել այդ ակնհայտությունը: Արդարև, իսլամի համաձայն, աթեիստի համար նախատեսված ճիշտ տեղը գժանոցն է, ավելի՝ քան կառափնարանը, որը սակայն նախատեսված է կոնկրետ դեպքեր գրանցվելուց:

 

 

Ինչը որ անխուսափելիորեն գործադրվում էր: Այլախոհներն ուղարկվում էին հոգեբուժարաններում վերադաստիարակվելու, որովհետև չէին կամենում ընդունել այն, ինչը որ կուսակցության տեսությունը հաստատել էր որպես ակնհայտ:

Վերադառնանք իսլամին. Աստծո ակնհայտության իր համոզմունքից (Աստված, այսինքն, որին հարկավոր է առաջին իսկ հայացքից հավաստել, ո՛չ թե փնտրել) անհրաժեշտորեն սերում է, իմիջիայլոց, «քաղաքացիական» որևէ ոլորտի ու բնագավառի մերժումը: Ամեն բան «կրոն» է, և հետևաբար՝ ամեն բան պետք է կանոնակարգվի Երկնքից իսկ թելադրված սրբազան օրենքների համաձայն: Ինչպես գիտես, մահմեդականների համար միակ ճանաչված և ընդունելի օրենսգիրքը Ղուրանն է. նրանում պարունակված գլուխների (սուրաների) – և պաշտոնական մեկնաբանությունների – հիման վրա է, որ յուրաքանչյուր դատարան վճիռներ է կայացնում այնպիսի հարցերի շուրջ, որոնք մենք անվանում ենք քաղաքացիական կամ քրեական: Եթե «կրոնն» այս կերպ հասկացվում է հավաստի, բոլորի համար ակնհայտ (և որը, հետևաբար, չի պահանջում և ո՛չ իսկ հավատք, որով մարդն ազատորեն կայացնում է մի որոշում, կատարում է մի ընտրություն. քանի որ բավական է համարվում պարզ հավաստումը), մարդիկ ի վերջո վերածվում են գերիների:

 

 

Ինձ նույնպես թվում է, որ այդպես է: Իմիջիայլոց, այս խոսքերից է բխում նաև փաստը, որ քրիստոնյայի կոչումը առաքելությունն է, ո՛չ թե սրբազան պատերազմը. հաղթանակը սրտերի մեջ, ո՛չ թե մարմինների վրա: Մեր մեծագույն հարգանքն ու մեծարանքը վերապահված են մարտիրոսների համար, ո՛չ թե նվաճողների: Պատահական չէ, որ քահանաներին արգելված է զբաղվել քաղաքական և ռազմական գործերով:

Թույլ տուր, որ քո համար կարդամ այստեղ մի հատված, որ քաղել եմ ո՛չ թե ինչ որ մի ժամանակավրեպ ճառախոսությունից, այլ՝ ներկա Հռոմի Պապի պաշտոնական Կոնդակներից մեկից: Կարծում եմ, որ կարևոր է այս տողերի մեջբերումը՝ ո՛չ միայն հանգստացնելու համար նրանց, ովքեր վախենում են մեր գերիշխանական կամքից, այլ նաև հաստատելու համար, որ Եկեղեցին ընդունում է աստվածային «նրբանկատության» գաղափարը (թեև ավետարանական «մարտավարության» ուսումնասիրման ու խորացման երկարատև ջանքերից հետո): Ասում է, հետևաբար, Հովհաննես Պողոս Երկրորդը^[1], խոսքն ի մասնավորի պետությունների ղեկավարներին ուղղելով. «Եկեղեցին չի փնտրում, ո՛չ էլ ցանկանում է երկրային որևէ իշխանություն դրված տեսնել ի ծառայություն ճշմարտությանը, որի ավետարանողն է ինքը: Պահանջում է միայն կարողությունը՝ իր խոսքն ազատորեն ուղղելու մարդուն: Եվ բոլոր մարդկանց համար պահանջում է Ավետարանի առաջարկին պատասխանել կարողանալու ազատությունը»: Ինչպես տեսնում ես. մի կողմից, վերահաստատում է կրողները լինելու համոզվածությունը – որքան էլ որ անարժան ենք դրան – այն Ճշմարտության, որն Ինքնին Աստծո Հայտնությունն է: Բայց, մյուս կողմից, ընդգծում է գիտակցությունը, որ չկա հավատք առանց ազատության. և՛ նրա համար, ով ավետարանում է, և՛ նրա համար, ով լսում է ավետիսը և (եթե Շնորհը հպվում է նրան, սա չմոռանանք երբեք) ընդունում է հարել հետևորդությանը:

Համենայն դեպս, իսլամի վերաբերյալ խոսակցությունն ավարտելու համար («իսլամ» բառը, ինչպես գիտես, նշանակում է – և ո՛չ պատահաբար – «հպատակություն». իսկ «մուսլիմ», մուսուլման, նշանակում է «հպատակված»), թվում է, թե – օբյեկտիվորեն – անհնարին է նրա վերաբերյալ չկիրառել պասկալյան բանաձևը. «Յուրաքանչյուր կրոն, որ չի հաստատում, որ Աստված թաքնված է, չի կարող ճշմարիտ լինել»: Սա մի պայման է, որին միայն Քրիստոնեությունն է համապատասխանում:

 

 

Ապագան, ակնհայտորեն, Աստծո գաղտնիքն է: Եվ ինչպես դու գիտես, ես չափազանց հեգնանքով եմ վերաբերվում աշխարհիկ «ապագայաբաններին» և նրանց, ովքեր քրիստոնեական ներկա աշխարհում իրենք իրենց շնորհում են «մարգարեի» տիտղոսը: Ուստի ոչ մի ցանկություն չունեմ մրցակցելու այդպիսիների հետ:

Այսքանը ճշտելուց հետո ասեմ, որ ով գոնե մի քիչ մոտիկից ծանոթ է իրավիճակին, կարծում է, որ ընդհակառակը՝ իսլամն է, որ սարսափահար վիճակում է գտնվում: Հաճախարյունարբու ֆունդամենտալիզմի մեջ ոզնու նման իր կծկվելը ուժի ապացույց չէ, այլ՝ վախի ու տկարության նշան: Քրիստոնեության համեմատ երկու դար ուշացումով՝ այժմ այն պաշարված է արդիականությամբ, պետք է հաշվի նստի Արևմուտքի հետ, նրա աշխարհիկության հետ, նրա քայքայման աստիճանի հասնող քննադատական մոտեցումների հետ, նրա սեռային ամենաթողության հետ, նրա բարոյական նիհիլիզմի հետ, տնտեսության, մշակույթի, ամեն տեսակ բեմադրությունների ու զվարճանքի, սպորտի նրա նոր ու սնոտի կուռքերի հետ:

Ղուրանի վրա – ինչպես Աստվածաշնչի վրա Տասնութերորդ դարից սկսած – միայն այսօր է սկսում հարձակվել այսպես կոչված «գիտական» քննադատության մսաղացը: Եվ ով գոնե մի քիչ ճանաչում է քննադատական այդ մեթոդները, լավ գիտի, թե ինչպիսի վերջ կունենա անգութ ու անխնա վերաքննումն այդ Սուրբ Գրքի, որը չունի հրեա-քրիստոնեական Աստվածաշնչի «ճկունությունը» (որն արդյունքն է աստվածային ներշնչվածության «և՛»ի և մարդկային խմբագրության «և՛»ի, և միայն այս պատճառով է, որ կարողացավ դիմանալ պատմա-քննադատական հարձակմանը):

Ղուրանը, մինչդեռ, այն աստիճան «կարծր» է, որ մինչև իսկ արգելված է թարգմանել հին արաբերենից բացի ուրիշ որևիցէ ա՛յլ լեզվի. տեքստը, որ մուսուլման հավատացյալն ընթերցում է, սոսկ պատճենն է այն անստեղծ ու հավիտենական բնօրինակի, որի վերաբերյալ նա հավատում է, թե գտնվում է անձամբ Ալլահի մոտ, ով այն բառ առ բառ թելադրել է Մուհամմեդին, Գաբրիել Հրեշտակապետի միջնորդությամբ: Մինչ քրիստոնյայի համար Աստվածաշնչի «տառացի» ընկալումն ու մեկնաբանումը սխալ է, որովհետև չի համապատասխանում մարդկային միջնորդությունը գործածելու աստվածային ընտրությանը, մուսուլմանի համար Ղուրանի «տառացի» ընկալումն ու մեկնաբանումը պարտականություն է. այդ 114 «սուրա»ների, այսինքն՝ գլուխների, յուրաքանչյուր բառի վրա իսլամը կա՛մ ոտքի է մնում, կա՛մ տապալվում է:

Գրեթե լիովին համոզված եմ, որ վախից են սերում մահապատիժները նրանց դեմ, ովքեր գրում են ոչ-ուղղափառ նկատվող գրքեր. մորթված օտարները, որոնք մորթվում են սոսկ այն պատճառով, որ օտար են. բանտարկումը նրանց, ովքեր ալեհավաքներ են դնում՝ ոչ-մուսուլմանական ալիքներ դիտելու նպատակով. քարկոծումը նրանց, ովքեր դարձի են գալիս ա՛յլ կրոնների. կանանց քողը. իսլամական օրենքների վերահաստատումը այնպիսի Պետություններում, որոնք այլևս «լաիկ» էինք համարում:

«Անհավատներին» հնարավոր էր պատերազմ հայտարարել և թերևս նաև հաղթել ճակատամարտի դաշտում: Բայց դա անհնարին է անել արդի պատմագիտության հետ, որի թունելից Քրիստոնեությունը դուրս է եկել գուցեև մի քիչ տրորված (ես կասեի՝ մաքրագործված), բայց հակառակ ամեն ինչի՝ չպարտված:

Մեր մշակութային, քաղաքական, տնտեսական լաիկ Նոմենկլատուրայի որոշ ներկայացուցիչներ վախենում են, թե Արևմուտքը կարող է վերջիվերջո իսլամացվել: Քեզ կասեմ, որ իմ առաջին հակազդեցությունը մոտավորապես այսպիսին կլիներ. «Դարեր շարունակ ամեն ինչ արեցիք՝ Հիսուս Քրիստոսի Աստծուց ձերբազատվելու համար: Ուրեմն այժմ մի՛տրտնջացեք, որ դատարկությունը, որն այդքա՜ն պնդաճակատությամբ՝ ձեր իսկ ձեռքերով ստեղծեցիք, կարող է լցվել Մուհամմեդի Աստծո կողմից»: Բայց, եթե չեմ սխալվում, իրականությունն ա՛յլ է. իսլամն է, որ վախենում է արևմտականացումից:

Կրկնում եմ, համենայն դեպս, որ այստեղ ենք մեր պատճառների համառոտ ցանկը գրի առնելու, և ո՛չ թե ուրիշների խնդիրներով զբաղվելու համար: Չնայած որ, ընդունում եմ, մի քանի հպանցիկ համեմատություններ մեր համար հնարավոր են դարձնում գոնե սկզբնական մի պատասխան տալ նրանց, ովքեր սովոր են մեզ ասել. դուք քրիստոնյա եք, – և մանավանդ՝ կաթոլիկ, – պարզապես որովհետև դա է ավանդությունը, որ գտել եք այնտեղ, որտեղ ծնվել եք. որովհետև ուրիշ բան չեք ճանաչում: Ո՛չ, մինչդեռ. ճանաչում ենք, գիտենք, համեմատում ենք, գնահատում ենք: Եվ հենց ա՛յս պատճառով է, որ երախտագետ ենք, որ գտնըվում ենք այնտեղ, որտեղ որ գտնվում ենք: ...

Չմոռանանք, համենայն դեպս, (և ապա իրոք անցնենք ա՛յլ հարցերի քննարկմանը), որ Քրիստոնեությունը, որին Մուհամմեդը ծանոթացավ իր 7րդ դարի Արաբիայում, առևտրականների կամ ստրուկների հետ ունեցած պատահական շփումներով, ո՛չ թե ուղղադավան Եկեղեցին էր, այլ՝ հերետիկոսական մտամոլոր հոսանքները: Այսպիսով, «անսխալական» Ղուրանի համաձայն, որտեղ բառերից յուրաքանչյուրը անհպելի է և հրաշալի ճշմարտություն պարունակող, քրիստոնյաները նրանք են, ովքեր պաշտում են մի Երրորդություն, որը կազմված է Աստծուց, Հիսուս մարգարեից և նրա մայր Մարիամից: Մնացած գրեթե ամեն ինչը, որ այնտեղ ասվում է Նազովրեցու մասին, վերցված է պարականոն ավետարաններից, որոնք մերժվել են Եկեղեցու կողմից: Իրենց ոգևորվածության մեջ, բարի կամքով զինված բազմաթիվ քրիստոնյաներ մոռանում են, որ «երկխոսությունը», եթե բազմերախտ առաքինություն է իրենց համար, բարեպաշտ ու աստվածավախ մուսլիմի՝ մահմեդականի համար անհանդուրժելի սրբապղծություն է, իր սրբազան հավատքի հանդեպ դավաճանություն: Համենայն դեպս, նույնիսկ եթե հանկարծ համաձայնվեին երկխոսել, ինչպիսի՞«երկխոսություն» կկարողանայինք հաստատել նրանց հետ, ովքեր մեր Հավատամքի վերաբերյալ ունեն այդ աստիճան կեղծված պատկերացումներ, որոնք, վրադիր, չեն էլ կարող փոխել:

 

 

Այո՛, Հռոմեացիներին ուղղված Նամակի բավականին դժվար հասկանալի հատվածներից մեկում:

Ուշադրություն դարձրու, համենայն դեպս, որ Աստծո հանդեպ հավատքի դեմ քսանհինգ դար շարունակված ամեն տեսակի (փիլիսոփայական, գիտական, մշակութային, երգիծական, քաղաքական) հարձակումներից հետո՝ այսօր կարող ենք լիովին հաստատել Սաղմոսերգուի կարծիքը:

Չեմ ասում, – առա՛յժմ (ուշադրությո՛ւն) – , որ հնարավոր է ապացուցել Աստծո գոյությունը: Ասում եմ, առանց հերքման հնարավորության, որ հնարավոր չէ ապացուցել Աստծո չգոյությունը:

Չեմ ասում, – առա՛յժմ (կրկնո՛ւմ եմ), – որ հնարավոր է ապացուցել, որ աթեիզմը սխալ է: Ասում եմ, որ ոչ մի աթեիզմ չի կարող ապացուցել, որ ճիշտ է:

Հետևաբար, Սաղմոսը ճիշտ է: Միմիայն «հիմարը» – որ այսօր հիմար է առավել, քան երբեք, հնարավոր բոլոր տարբերակները փորձելուց հետո – կարող է ասել. «Աստված չկա»:

Վերադառնալու համար մեր թաքնված Աստծուն: Սկզբում ակնարկեցիր Պողոս Առաքյալի այն մտքին, որ գրի է առնված Հռոմեացիներին ուղղված Նամակում: Բայց նույն ինքն Պողոս Առաքյալն է, որ Կորնթացիներին ուղղված իր Առաջին Նամակում գրում է. «Քանի որ, արդարև, Աստծո իմաստուն ծրագրի մեջ աշխարհը, իր ողջ իմաստությամբ հանդերձ, չճանաչեց Աստծուն, Աստծուն հաճելի եղավ փրկել հավատացյալներին քարոզչության անմտությամբ» (1, 21): Այդ Աստվածը – ասում է նույն Առաքյալը, խոսելով Արեոպագոսի հեթանոսներին. արդեն մեջբերել ենք այդ հատվածը – կամեցել է, որ մարդիկ «փնտրեն Իրեն, կարծես խարխափելով առաջ շարժվելով. թերևս երբևէ կհասնեն Նրան գտնելու» (Գրծ 17, 27): Եվ տակավին, միշտ նույն Առաքյալի խոսքերն են. «Այժմ տեսնում ենք կարծես հայելու մեջ, անորոշ կերպով, [...] այժմ ճանաչում ենք թերի եղանակով»: Միայն մահից հետո է, որ «տեսնելու ենք դեմ առ դեմ», «ճանաչելու ենք կատարյալ կերպով» (1Կր 13, 12):

Ինչպես ասում է Հովհաննես Առաքյալն իր Ավետարանի սկզբում, «աշխարհը չճանաչեց» (1, 10) այն «Բանին, որ Աստծո մոտ էր» (1, 1): Եվ այդ նույն՝ չորրորդ Ավետարանում Հիսուսն ասում է. «Չճանաչեցին ո՛չ Հորը, ո՛չ էլ ինձ» (16, 3), հավելելով ապա. «Արդար Հայր, աշխարհը չճանաչեց Քեզ» (17, 25):

Աստվածաշնչի այս հատվածների հիման վրա է նաև, – և ուրիշ բազմաթիվ հատվածների, որոնք կարող էինք անվերջ մեջբերել, – որ Եկեղեցու Վարդապետությունը մշակել է իր պաշտոնական դիրքորոշումը:

 

 

Ասելուց ավելի՝ նախևառաջ զանազանում է, զատորոշում:

Պետք է վերստին սովորենք զանազանելու, զատորոշելու արվեստը. հատկապես այստեղ, ամենավճռական խնդրի դիմաց, բազմաթիվ անհասկացողություններ ու թյուրըմբռնումներ ծնվում են մտքի այս հիմնական կանոնի մոռացության պատճառով: Կրոնավորական փառահեղ Միաբանությունների դպրոցներ կան, որ կտրել անցել են դարերի միջով, առատ պտուղներ հասունացնելով, և՛ հոգևոր, և՛ – որպես հոգևորի հետևանք – նաև նյութական. այդպիսով ցույց տալով, փաստացի՛, որ գիտակից էին, թե ի՛նչ էին ուսուցանում և գործադրում: Արդ, այդ դպրոցներն իրենց աշակերտներին սովորեցնում էին կիրառել մի մեթոդ, որն իրենց լատիներենով հնչում էր հետևյալ կերպ. «Numquam nega, raro adfirma, distingue frequenter»: Այսինքն. «Երբեք մի՛ ժխտիր, հազվադեպ հաստատիր, հաճախ զանազանիր»:

Երբ երիտասարդ էի, ծայրահեղության պոռթկումների ու փորձությունների մեջ, որի սպառնալիքին յուրաքանչյուր «նորադարձ» ենթակա է, նմանատիպ զգուշացումները, կաթոլիկ ա՛յլ «խոհեմությունների» նման, արթնացնում էին իմ մեջ անհամբերություն, եթե ոչ՝ ուղղակի բողոքելու ու հակառակվելու ցանկություն: Տարիքը, մտորումները, անձնական փորձառությունը հայրական համբերատարության, որ Աստված դրսևորում է մեր նկատմամբ (Աստված «դանդաղ բարկության մեջ և միշտ պատրաստ ներելու», ինչպես ասվում է Նեեմիայի գրքում), ցույց տվեցին ինձ, որ կա սրա մեջ – ինչպես բազմաթիվ ա՛յլ տեսակետների մեջ հին Եկեղեցու, միաժամանակ պահանջկոտ և ըմբռնող – ինչ որ մի բան, որ կեղծավորություն կամ գաղջություն չէ, այլ՝ մի իմաստություն, որ համապատասխանում է Աստծո ծրագրին: Մի ծրագիր, որի մեջ հավատքը դա մի պարգև է, մի առանձնաշնորհություն, որի համար հաշիվ ենք տալու. դա մի մահակ չէ, որով պետք է ծեծենք ուրիշներին, կամ մի ցանկապատ, որից դուրս պետք է թողնենք (խտրականությամբ կամ արհամարհանքով) ուրիշներին, որոնք Աստծո արարածներն ու զավակներն են նույնքան, որքան մենք:

Առաջին երկու հորդորների մեջ («Երբեք մի՛ ժխտիր, հազվադեպ հաստատիր») կա գիտակցությունը այն «հակադիրների միության», այն «և՛-և՛»ի, որով իրականությունը միշտ ավելի բաղադրյալ է դառնում, քան մարդկային սխեմաներից յուրաքանչյուրը:

Բայց, ի մասնավորի, այստեղ պետք է կիրառենք երրորդ հորդորը («Հաճախ զանազանիր»), որը ես ինքս, խոստովանում եմ, երկար ժամանակ գործադրել եմ հարկավոր եղածից քիչ. որը, սակայն, թանկարժեք մեթոդ է:

Երբեմն բավական է վառել մի պարզ զանազանության լապտերը՝ լիովին փոխելու համար թվացյալ խնդրի էությունը. և, հետևաբար, այդ խնդիրը լուծելու կոնկրետ միջոցները: Երբ, օրինակի համար, կխոսենք Եկեղեցու մասին, կտեսնենք, թե ինչպիսի՜ բազմաքանակ թյուրիմացությունների է հասցրել (և շարունակում է հասցնել) չկարողանալը, կամ չկամենալը, զանազանություն դնել Խորհրդի և այդ Խորհուրդը կրող հիմնարկի միջև, «Եկեղեցու անձի» և «Եկեղեցու անձնակազմի» միջև (Մարիտենի խոսքերով ասած), Քրիստոսի խորհրդական Մարմնի և «Սուրբ Աթոռի» կամ «Վատիկանի» միջև: Միասին գոյակցող, համաներկա իրականություններ են, երկուսն էլ անհրաժեշտ: Սխալվում է նա, ով մերժում է դրանցից մեկը կամ մյուսը: Բայց սխալվում է նաև նա, ով դրանք մեկը մյուսից չի զանազանում:

Մտածիր, օրինակի համար, բարոյական խնդիրներից մեկի մասին, որն ամենաշատ վիճաբանվածներից մեկն է մեր օրերում. մահապատիժը: Որքա՜ն խառնաշփոթ, նաև կաթոլիկների մեջ, միայն այն պատճառով, որ չեն կարողանում զանազանություն դնել օրինավորության (որի շուրջ կասկածներ չկան, ըստ Հին և Նոր Կտակարանների միաձայն ուսուցման և բոլոր, ընդգծում եմ՝ բոլո՛ր քրիստոնյա Եկեղեցիների նույնքան միաձայն ավանդության) և պատեհության միջև (որն այսօր, կարծում եմ, այնքան էլ տեղին չէ, համենայն դեպս՝ առարկան է ազատ քննարկումների, որոնք, համենայն դեպս, «աստվածաբանական» բնույթի չեն, այլ՝ հասարակական):