ԺԳ. - Կա՛մ խորհուրդը, կա՛մ աբսուրդը / 3

 

Մի նշում միայն կավելացնեի. մարքսիստական աթեիզմի համար (բայց ընդհանրապես՝ բոլոր «փրկագործական» գաղափարախոսությունների, «փրկության» քաղաքականությունների համար) մարդկությանը սպասվում է լուսաշող պայծառ ապագա: Բայց մենք տեսանք, թե ինչպես այդ գաղափարախոսությունների ու քաղաքականությունների պրակտիկ կիրառումը ցույց տվեց, թե ընդհակառակը՝ ինչպիսի՛ մղձավանջ է նրան սպասում, ծուղակ լարած: Քրիստոնեության համար մարդն է, յուրաքանչյուր անհատ մարդ, որ ունենալու է լուսաշող պայծառ ապագա, եթե կցանկանա ընդունել այն. և այդ ապագան, վրադիր, հավիտենական է:

Մենք համոզված ենք, որ այս սպասմանը համապատասխանում է մի օբյեկտիվ իրականություն. հավատում ենք, որ մի «դրախտ» իսկապես գոյություն ունի: Եվ նրան, ով մեզ նայելով օրորում է իր գլուխը, կարող ենք նաև պատասխանել Սբ. Ժան-Մարի Վիաննեյի՝ Արսի հանրահայտ քահանայի խոսքերով. «Ասում եք, թե իմ հույսն ունա՞յն է: Այդպես չէ: Համենայն դեպս, ես երբեք չեմ զղջա, որ հավատացել եմ Սիրույն»:

Ինչ էլ որ լինի, համենայն դեպս, ոչ ոք չի կարող երբևէ հիմնավոր կերպով հերքել մեր Հավատքն ու Հույսը, ինչպես մինչդեռ տեղի է ունեցել բոլոր այն հավատք-իդեոլոգիաների դեպքում, որոնք իրենց հույսը դրել էին, դնում են և դնելու են «երկրային դրախտի» վրա: Մեր Հույսն արդեն իսկ բարի պտուղներ է տալիս մարդկության ներկա պատմության մեջ, բայց ամբողջանալու է սրանից անդին, երկրային ժամանակներից այն կողմ. և հետևաբար, մեծատառով գրված Պատմությունը՝ հեգելյան «իմմանենտ Աստվածը» չէ «գերագույն դատավորը»:

 

 

Լենինգրադում, այդ Ինստիտուտին կից, կար նաև մի հռչակավոր “թանգարան”:

Սա միտքս է բերում (թույլ տուր հետևել մի մտքի, որը, թեև անուղղակի կերպով, կապ ունի մեր խոսակցության նյութի հետ) այն օրը, որն անցկացրեցի Բոտտեգե Օսկուրե փողոցում գտնվող հռոմեական պալատում, որն այն ժամանակվա Իտալիայի Կոմունիստական Կուսակցության պատմական նստավայրն էր: Ութսունական թվականների սկիզբն էր, Գորբաչովը դեռ ի հայտ չէր եկել, և մարքսիզմը թվում է, թե ապագա ուներ, առնվազն որպես իշխանական բլոկ. մի Մողոք, որ ծնվել էր հեղափոխությունից, բայց իսկույն դարձել էր պատմության ամենապահպանողական բյուրակրացիան: Մեկնել էր մարդկության այդ պատմությունը գլխիվայր շրջելու մտադրությամբ, ճանապարհ էր ընկել մարդկության բոլոր կարողություններին լիակատար ազատությամբ ժայթքել տալու վառ փափաքով, բայց ընդամենը մի քանի տարվա ընթացքում վերածվել էր ամբողջովին հակոտնյա իրականության, ջանալով սառեցնել այդ պատմությունը, պայքարելով՝ այն անշարժ դարձնելու համար, ինչպես ծերերը Լենինի դամբարանի դիմաց (նա նույնպես զմռսված), մինչ դիտում էին Կարմիր Բանակի շքերթը (բոլոր ժամանակների ամենաբազմամարդ ու ամենածախսատար բանակը, ստեղծված այն վարչակարգի կողմից, որի նշանաբաններն էին «Աշխարհին խաղաղություն»ը, «Ժողովուրդների բարեկամություն»ը, ... ):

Մի խոսքով, գերառատ սպասումների, ակնկալիքների, շռայլ խոստումների, վեհանձն ծրագրերի սովորական արմատական գլխիվայր շրջումը, որ հարվածում է (խորհրդավոր վիրուսի նման, որի մեջ հավատացյալները նշմարում են Նախախնամության Աջը) բոլոր նրանց, ովքեր փորձում են դրախտ ստեղծել երկրի վրա, քանի որ այլևս չեն հավատում (կամ չեն ուզում հավատալ) Երկնքի անդենական դրախտին: Անխուսափելիորեն, սակայն, այն, ինչը որ իրենց «դրախտային» տեսություններով իրականում ստեղծում են երկրի վրա, պրակտիկ հարթության վրա լինում է դժոխքի նախաճաշակը: Սա մի ճակատագիր է, որով ընդհանրանում են – և միշտ ընդհանրանալու են. սրանում առավել քան համոզված ենք պատմական բոլոր փորձառությունների հիման վրա – բոլոր այն ցնորամիտ, ուտոպիկ «իզմ»երը, որոնք ի հայտ են եկել քրիստոնեական պատմական փորձառությունից հետո:

 

 

Անշո՛ւշտ: Իսկ ո՞վ է դա հերքում: Քրիստոնեության գաղտնիքը միշտ էլ կայացել է հենց ընդունելու մեջ, այդ անկատարությունները: Իրապաշտությամբ, ռեալիզմով (որ պաշտպանում է ամեն տեսակ ֆանատիզմից) նրա, ով շատ լավ գիտի, որ յուրաքանչյուր մարդ շաղախված է բարիով ու չարով, որ յուրաքանչյուրի մեջ բնակվում է մի պոտենցիալ սուրբ և մի պոտենցիալ սրիկա, որ բոլորի սրտում գոյակցում են ազնվությունն ու ստորությունը, վեհանձնությունն ու տարատեսակ էգոիզմները: Եվ որ, ի վերջո, մեզ խոստացվել է միայն մեկ դրախտ. որը, սակայն, այս աշխարհի համար չէ:

Նաև այս պատճառով հարկավոր է գլխիվայր շրջել հայտնի նախապաշարումը. հանդուրժողականությունը (տոլլերանտությունը) իրականում կաթոլիկ հասկացողություն է: Դա համոզվածությունն է նրա, ով հավատում է (սա արդեն ընդգծել ենք, քիչ առաջ) մի Աստծո, ով կամեցել է պատել Իրեն մթնշաղով, քանի որ կամեցել է առաջարկվել մարդու ազատությանը, այլ ո՛չ թե պարտադրվել կուրացնող լույսի ակնհայտությամբ: Ինչպես նաև համոզվածությունն է նրա, ով – ինչպես մենք – գիտի, որ կանչված է ո՛չ թե կառուցելու մի աբստրակտ (և գոյություն չունեցող) «նոր աշխարհ», կատարյալ, անարատ, ամբողջովին ալտրուիստական ու անշահախնդիր, այլ ավելի՝ փորձելու մի քիչ ավելի լավը դարձնել նախևառաջ ինքներս մեզ և ապա մեր անմիջական շրջապատի քույրերին ու եղբայրներին, «մերձավոր» կոչվածներին. մեկ առ մեկ, յուրաքանչյուրն իր անունով, իր պատմությամբ, իր մեղքերով, իր արժանիքներով:

Ուշադրություն դարձրու. մարդկային սուտի «փրկիչները», սոցիալական ուտոպիստները, որ յուրաքանչյուր սերնդի օրոք սպառնում են մեզ իրենց երազանքներով, միշտ խոսում են ապառնի ժամանակով («վաղը») և հոգնակի թվով («մարդկությունը»): Կարելի է ասել, որ ընդհակառակը՝ այն, ինչը բնորոշում է ճշմարիտ քրիստոնյային, ներկա ժամանակ («այստեղ և այժմ») և եզակի թիվ («ես», «դու», «նա») գործածող բառապաշարն է:

«Նոր», ռացիոնալ, արդար աշխարհի վերաբերյալ տեսությունների միշտ կրկնվող ձախողումից առաջ եկող հուսախաբությունից է, որ անխուսափելիորեն ծնվում է Տեռռոռը. եթե, գործնական կիրառման դրվելով, տեսության սխեման չի գործում, մեղավորն, ըստ իրենց, ո՛չ թե տեսությունն է, այլ՝ մարդիկ:

Գլխատում են մարդկանց, ո՛չ թե ուտոպիային. տեսությունը չի աշխատում, – ասում են իդեոլոգները, – ո՛չ թե որովհետև հաշվի չի առնում մարդկանց սահմանները, այն մեղքը, որին Եկեղեցին շատ լավ ճանաչում է և աշխատում է զսպել և բուժել Խորհուրդների մատակարարմամբ ու քարոզչությամբ. ո՜չ, տեսությունը չի աշխատում, որովհետև մարդիկ անարժան են այդ “վեհ” գաղափարներին, բավականաչափ գործի չի լծվում, ծույլ է, չի հասկանում և, հետևաբար, պետք է պատժվի: Կամ էլ, մեղադրում են, սխեման կախվում է, որովհետև նրա գործադրումը սաբոտաժի է ենթարկվում ինչ որ մի հինգերորդ շարասյան կողմից. «հակահեղափոխական ուժերը», հրեան, ֆաշիստը, բուրժուան, խռովարարը, կապիտալիստը, օտարերկրացին, ներգաղթյալը, և այլն: Դևեր, որոնց հարկավոր է ոչնչացնել. կամ, առնվազն, հասցնել անկարողության: Այսպես է, որ գիլիոտինն ու համակենտրոնացման ճամբարները դարձան «ազատագրված մարդկության» խորհրդանշանները. ազատագրված, ակնհայտորեն, «կղերական ֆանատիզմից»:

 

 

Բնականաբար, դրա մասին խոսելու ենք իր ժամանակին: Բայց եթե ցանկանում ենք խորանալ «Աստծո» խնդրի քննության մեջ, անօգուտ չէ նաև այսպիսի պարզ մտորումներ կատարելը. փաստերի հիման վրա կարող ենք ասել, որ հավատալն այն Աստծուն, որին մենք հավատում ենք, շա՜տ ավելի նվազ վտանգավոր ու վնասակար է (բոլորի՛ համար), քան թե չհավատալը՝ փորձելով փոխարինել Նրան ուրիշ աստվածներով, որոնք վաղ թե ուշ պահանջում են մարդկային զոհաբերություններ: Ի նկատի առ և միշտ հիշիր, որ չկա պոստ-քրիստոնեական մի ծրագիր, որը հետևած չլինի նույն նպատակին. կործանել, ոչնչացնել, վերացնել Եկեղեցին, բայց հիմնելու համար մեկ ուրիշը. պայքարել «ինքուիզիցիայի» դեմ, բայց անհամեմատելիորեն շա՜տ ավելի բռնի գրաքննությամբ փոխարինելու համար. որը, վրադիր, նաև կեղծավոր է, որովհետև չի համարձակվում հայտարարել իրեն որպես այդպիսին:

Եթե չեմ սխալվում, առասպելական «Վաթսունութ»ի մասին գրածդ գրքին իբրև նշանաբան իրավացիորեն ընտրել էիր քրիստոնյա Կառլ Բարթի խոսքը. «Երբ Երկինքը դատարկվում է Աստծուց, երկիրը բնակեցվում է կուռքերով»: Իսկ կուռքերի պաշտամունքն անվնաս չէ. «les dieux ont soif»: Արյան ծարավ: Մարդկայի՛ն արյան, բնականաբար:

Ինչ վերաբերվում է կաթոլիկ «ինքուիզիցիաներին» (բայց նաև բողոքականներին ու օրթոդոքսներին, որոնք մեղադրյալների նկատմամբ հաճախ ավելի անողոք էին). մի քանի հոդված գրել եմ այս խնդրի մասին: Առնվազն հասկացնելու համար – այն բանից հետո, երբ ես ինքս էլ, բոլորի նման, «դրսից» դիտելով ոչինչ չէի հասկանում – , որ փաստերը, պատմական գետնի վրա, բնավ չեն կատարվել այնպես, ինչպես շատ հաճախ կարծվում է: Եվ այստեղ ևս, ինչպես միշտ, ամենասովորականը դարձած ամենագռեհիկ տեսանկյան համեմատ փոխելով հարցերին դիտելու տեսանկյունը, դնելով մեզ այն տեսանկյան մեջ, որը պահանջվում է հավատքի ներքին տրամաբանության կողմից, փոխվում է նաև խնդիրը:

Սոսկ մի օրինակ տամ քեզ. այսօր, բացառապես մարմնի առողջությամբ մտահոգված, արժանավոր ու երախտավոր ենք նկատում նրանց, ովքեր կանխում են «ֆիզիկական» համաճարակները, կամ սանձում են դրանց տարածումը: Եթե, մինչդեռ, նախապատվությունը տրվեր հոգու առողջությանն ու փրկությանը, արժանավոր ու երախտավոր կլինեին նրանք, ովքեր կպայքարեին հոգու հիվանդությունների դեմ:

Այսօր մարդկության բարեկամն է նա, ով պայքարում է թմրանյութերի և օրգանիզմի համար վնասակար ա՛յլ թույների դեմ: Այն ժամանակներում, երբ մարդիկ ամենայն լրջությամբ «կրոնական» էին, որովհետև Հավատքը նրանց համար այլընտրանքային հոբբի չէր, այլ՝ անհրաժեշտ պայմանն էր հավիտենական կյանքի հարցում չձախողվելու համար, ճշմարիտ և իրական բարեգործները նրանք էին, ովքեր պայքարում էին հոգու թույների դեմ, նրանք, ովքեր հսկում էին ընդդեմ աղտոտվածության, մաքուր պահելու համար այն, ինչը բոլորն ընդունում ու համարում էին ճշմարտություն (և ուզում եմ ընդգծել «բոլո՛րը». ժողովրդից սկսած, որն ուղղակի պահանջում էր ուղղադավանության պահպանումը. չմոռանանք, որ Սրբազան Ինքուիզիցիայի դատարանը ծնվեց հենց այս պատճառով նաև. մեղադրյալներին ու կասկածյալներին փրկելու համար ամբոխի կողմից երբեմն կամ հաճախ գործադրվող առանց դատ ու դատաստանի պատիժներից, ներառյալ մահապատիժը):

Լրջորեն էին ընդունում, մի խոսքով, Հիսուսի խոսքերից յուրաքանչյուրը, նաև այն մեկը, որ զգուշացնում է. «Մի՛ վախեցեք նրանցից, ովքեր սպանում են մարմինը, բայց չեն կարող սպանել հոգին. ավելի վախեցեք նրանից, ով կարող է սպանել հոգին ու մարմինը» (Մտթ 10, 28):

Ճիշտ հասկանանք. պարտականություն չէ ընդունելն ու վավերացնելը, բայց պարտականություն է հավատքի դինամիկան հասկանալը, կապ չունի՝ հարում են այդ հավատքին թե ո՛չ, եթե չեն ուզում կանգ առնել այն “ճառախոսությունների” վրա, որոնք երեկ կատարվում էին «bar»երում, իսկ այսօր՝ հեռուստատեսային «talk show»ներում:

Չմոռանանք նաև, որ այնպիսի հասարակության ու մշակույթի մեջ, ուր հավատքը կազմում էր նաև «միասին լինելու» հիմքն ու երաշխիքը, ով ինչ որ մի ձևով վնասելու փորձ էր կատարում այդ հավատքի դեմ, դառնում էր այն, ինչը մեր ժամանակներում կոչվում է «տեռորիստ», «կամիկաձե», «քիլլեր»: Նշանակալի մի փաստ. թե՛ Տասնիններորդ դարի բուրժուական, թե՛ Քսաներորդ դարի “խիստ տոլլերանտ” հասարակություններում (ամբողջովին ապա-կրոնական սովետականից ու չինականից սկսած) մահապատիժ էր սահմանվել կեղծ թղթադրամներ տպողների ու գործածողների համար: Միմիայն հոգեմտավոր տձևացման, խեղման ու այլասերման պայմաններում նրա, ով սրբազան իրականություն է համարում միմիայն փողը, հնարավոր է ընդունել սա իբրև «նորմալ», բնականոն իրողություն, և, միաժամանակ, սեփական հագուստները պատառոտել և մազերը փետել՝ ողբալով նրան, ով շրջանառության մեջ էր դնում ո՛չ թե կեղծ թղթադրամ, այլ՝ հոգևոր թույներ, որոնք միաձայն համարվում էին մահացու (և իրոք այդպիսին էին):

 

 

Ես էլ էի ասել, որ այդպես կանենք: Անմիջապես, սակայն, զգուշացնում ենք, որ քարոզներ չենք ընդունում որոշ ամբիոններից: 1793 թվականին, ընդամենը մի քանի ամսվա ընթացքում, Տեռռոռը այն յակոբինների, որոնք Նոթրը-Դամի տաճարը “մաքրագործել էին քրիստոնեական սնապաշտությունից” և խորան էին բարձրացրել Մտքի Աստվածուհուն, շա՜տ ավելի մարդ սպանեց, – միայն Ֆրանսիայում, – քան կաթոլիկ բոլոր երեք Ինքուիզիցիաները (միջնադարյանը, իսպանականն ու հռոմեականը) իրենց գոյության բոլոր դարերի ընթացքում միասին վերցրած (ներառյալ, թերևս, մյուս բոլոր քրիստոնեական դավանանքներինը):

Այդ նույն 1793 թվականի աշնանը ուժի մեջ մտած «կասկածյալների մասին օրենքները» մահապատիժ էին սահմանում – առանց պաշտպանության իրավունքի – բոլոր նրանց համար, ովքեր «կասկածվում էին Ազատության դեմ դիմադրողական մտադրություններ ունենալու մեջ» (այո՜, այո՜, դա նրանք «Ազատություն» էին կոչում): «Մտադրությունների դատավարություն», մի խոսքով, որը նախորդ որևէ հասարակության կողմից միաձայն ու աներկբա կերպով կորակավորվեր որպես հրեշային: Բայց ավելին էլ կա (և, հարմարությանհամար, կարդամ Ալբերտ Սոբուլի աշխատություններից այս կտորը, մի անկասկածելի հեղինակի, քանի որ «առաջադեմ» պատմաբաններից է). «Փարիզի Համայնքի 1793 թվականի Հոկտեմբերի 10ի վճիռն է՛լ ավելի ընդարձակեց “կասկած” հասկացողությունը, ներմուծելով անտարբերության հանցանքը: Այդպիսով, մահապատժի արժանի դարձան “նրանք, ովքեր անտարբերությամբ ընդունեցին հանրապետական Սահմանադրությունը”»: Հաջորդ հոդվածի համաձայն, մահապատիժը տարածվեց նրանց վրա, «ովքեր, ոչինչ արած չլինելով Ազատության դեմ, համենայն դեպս ոչինչ չէին արել Նրա համար»: Պատկերացնո՞ւմ ես: Այն առաջին անգամվանից սկսած, ինչ լվացված ուղեղների մի խումբ դուրս եկավ այն բանից, ինչն անվանում էին «սնահավատություն» (կաթոլիկ, բնականաբար), ձեռնարկվեցին միջոցառումներ, – մահապատիժ նոր հավատքի նկատմամբ ոգևորության պակասի համար, – որոնք, նախորդ տասնյոթ դարերի ընթացքում, անգամ հպանցիկ կերպով չէին անցել ո՛չ միայն ամենաեռանդուն, այլ նաև ամենաֆանատիկ քրիստոնյաների մտքով ու երևակայությամբ:

Չխոսելով դեռ այն կոտորածների ու ավերածությունների մասին, որոնց պատճառ հանդիսացան Նապոլեոնի՝ «Հեղափոխության նախասիրյալ որդու» կողմից սանձազերծված պատերազմները, որոնք իրենց հետ հնարավոր ոչ մի համեմատություն չունեն նախորդ բոլոր դարերի ընթացքում. սպանված 2.000.000ից ավելի երիտասարդ ֆրանսիացիներ, մի Երկրում, որն այդ ժամանակ ընդամենը 27.000.000 բնակչություն ուներ: Միայն «Grande Armée»ի՝ Մեծ Բանակի դեպքում, որ ճանապարհ ընկավ Ռուսաստանի վրա հարձակվելու համար, 700.000 մեկնածներից (ողջ Եվրոպայի ծաղիկ երիտասարդությունը) վերապրածները, ընդամենը մի քանի ամիս անց, միայն 50.000ն էին:

«Քրիստոնեական» անցյալի հետ է՛լ ավելի անհնարին է համեմատականներ գտնել աթեիստական մարքսիզմի գուլագների ու հեթանոսական նացիզմի լագերների համար: Եվ սրանք ընդամենը սակավաթիվ օրինակներ են, պարզապես իսկույն պատսպարելու համար մեզ – եթե դրա կարիքը բնավ ունենք – բոլոր նրանցից, ովքեր անգիր սովորած նախադասություններ կրկնողներ են: Ինչ վերաբերվում է ինձ, պատշաճ եմ համարում վերստին ընդգծել. ընդունում եմ, բնականաբար, որևէ երկխոսություն, զրույց, բանավեճ. բացարձակապես չեմ ընդունում որևէ քարոզ կամ դաս, որ հնչում է որոշ ամբիոններից:

Խոստովանում եմ, համենայն դեպս, որ – ճանաչելով հարցերի, հատկապես պատմական հարցերի բարդ ու բաղադրյալ բնույթը – իմ համար հեշտ չէ նման բաներ ասելը, որոնք ինձ ենթարկում են կա՛մ պրոպագանդիստ, կա՛մ naտf, միամիտ համարվելու վտանգին, իբրև մեկը, ով վազում է կացինը ձեռքին, այն աջ ու ձախ ճոճելով: Խնդիրն այն է, որ այստեղ բավական տարածք ու ժամանակ չունենք, ինչպես իմ մի քանի ուրիշ գրքերում, ուր ժամանակ ու տարածք եմ հատկացրել բոլոր այս ասածներս մանրամասն հիմնավորելու համար: Քանի որ դու կարդացել ես այդ գրքերը, գիտես, որ չեմ փորձում մի սխեմայապաշտությանը մի ուրիշ սխեմայապաշտությամբ հակադրվել: Բայց այո՛, կվերադառնանք այս խնդրին, երբ կխոսենք քրիստոնյաների արկածախնդրության մասին, մեր պատմության առաջին երկու հազար տարիների ընթացքում:

Թող որ մեզ առայժմ բավական լինի վերահաստատվելը այս կետում. եթե, որպես ազատ հավատացյալներ, ազատորեն – միավորելով հավատարմությունը քննողական ոգուն – մեր տեղը տեսնում ենք Եկեղեցու գրկում, դրա պատճառն այն չէ, որ իբրև նախորդ դարի կղերական ջատագովության կողմից կաղապարված խեղճ միամիտներ՝ տեղյակ չենք մեր պատմության նվազ լուսավոր էջերին, կամ էլ՝ փորձում ենք քողարկել դրանք: Այդպիսի էջեր եղել են, անշուշտ, և սակավաթիվ չեն: Բայց այդ էջերը գրվել են մարդկանց կողմից, ովքեր սխալվել են (կամ մեզ այդպես է թվում այսօր), ո՛չ թե հետևելով, այլ ընդհակառակը՝ դավաճանելով իրենց Հավատքին:

Ի տարբերություն այն բանի, որ տեղի է ունենում մարդկային իդեոլոգիաների դեպքում, ուր թերությունն ինքնին իդեոլոգիայի մեջ է (կոնկրետ արդյունքներն են դա փաստում), հարկավոր չէ շփոթել մեզ՝ այսքա՜ն հաճախ անհետևողական գտնվող հավատացյալներիս, Ավետարանի Աստծո պատգամի հետ:

 

 

Գնացել էի մի հարցազրույց վերցնելու նպատակով (իմ մի բազմամյա աշխատության համար, որն հետո գիրք դարձավ «Հետաքննություն Քրիստոնեության մասին» վերնագրով): Հարցազրույցը վարելու էի կուսակցության հրատարակչական և քարոզչական բաժնի պատասխանատու, այն ժամանակ շատ երիտասարդ Մասսիմո Դ'Ալեմայի հետ: Հենց նույն ինքը, որ դառնալու էր Ձախակողմյան Դեմոկրատական Կուսակցության Քարտուղարը (մի կուսակցության, որ ծնվել էր ԻԿԿ-ի ավերակների վրա): Խոսակցության մի պահի մեր ուշադրությունը սևեռվեց հենց Լենինգրադի «Գիտական Աթեիզմի Ինստիտուտի» վրա, ուր ամեն տարի միլիոնավոր «հարկադրված» այցելուներ էին գրանցվում, ուսանողներ ու բանվորներ, որոնց այնտեղ “զբոսանքի էր տանում” սովետական Ապարատը:

Դ'Ալեման, բառացի, ասաց հետևյալը. «Լսեք, ես կեղծավորություններ չեմ անում, քաղաքական նկատառումներով չեմ թաքցնում այն, ինչ մտածում եմ կրոնի մասին: Ուստի չեմ երկմտում հայտարարելու իմ անձնական համոզմունքը. որն ի սկզբանե անհավատի համոզմունքն է. աթեիստի, ինչպես ասվում է: Եվ սակայն, քանի որ ես էլ տեսել եմ սովետական այդ թանգարանը, պետք է ասեմ, որ դա ծայր աստիճան զազրելի մի բան էր, մտավոր գռեհկության վատթարագույն օրինակներից մեկը»:

 

 

Այդ հրատարակություններից մի քանիսն այստեղ են, իմ անձնական գրադարանում: Դրանց մակարդակի մասին հեշտորեն կարող ես վստահ եզրակացության հանգել նաև միայն այս մի փաստն ի նկատի առնելով. քանի դեռ Սովետական Միությունը շարունակեց գոյություն ունենալ, Կուսակցության իդեոլոգիական ինքուիզիցիան, գրաքննող ապարատը Լենինգրադի այդ “գիտնականներին” ստիպեց մագլցել հայելիների վրա՝ փաստելու համար անփաստելին: Եվ, այսինքն, ձևացնել, թե լրջորեն հետևում էին Էնգելսին, Մարքսի գործընկերոջն ու ֆինանսավորողին, որը Տասնիններորդ դարի Ութսունական թվականներին գավառական մի օրաթերթում հրատարակած իր երեք հոդվածներով պնդում էր, թե Քրիստոսի հանդեպ հավատքը ծնունդ էր առել «ստրուկների, պրոլետարների, կեղեքվածների մի շարժումից, որոնք ֆիզիկական փրկությունից հույսները կտրած՝ որպես սփոփանք հորինել էին հոգևոր փրկության գաղափարը»:

 

 

Բնականաբար: Այն եզրակացությամբ, որին Էնգելսը հանգում էր իր ապրիորիստական սխեմայից. որ, այսինքն, Հիսուս անունով պատմական անձնավորություն երբեք գոյություն չի ունեցել ... : Դա սոսկ պայմանական անունն էր, որ տրվել էր մի առասպելի, որի շուրջը ամբողջովին մտացածին կերպով հորինվել էին Ավետարաններում պատմված իրադարձությունները, զետեղված մի առասպելական Պաղեստինում:

Էնգելսի այս “մտքերը” ամոթից կարմրել են տալիս նաև ամենաարմատական ռացիոնալիստին, ամենաբուռն հակակղերականին, ով, որպես ինքնուս, գոնե մի քանի տող կարդացել է այս նյութի մասին. բայց ինչ որ է, այդպես էր ուզում իրականությունները տեսնել Կարմիր Եկեղեցու հիմնադիր Հայրերից մեկը, և հետևաբար՝ նաև համալսարաններում պարտադիր պետք է ծառայեցնեին պատմությունը իդեոլոգիային:

Ինչպես դարերի ընթացքում չի եղել մի չարաղետ ու սխալ շարժում, որ գտած չլինի գոնե մի քանի քահանա, որ պատրաստակամ է գործի լծվելու՝ նվիրագործելու համար այդ շարժման գաղափարներն ու մասնակիցներին (այսօր էլ չեն պակասում նման “քահանաներ”, որ պատրաստակամորեն ծառայության են անցնում հերթական հզորի մոտ, քաղաքական հարթության վրա լինի դա, թե մշակութային), նմանապես միշտ գտնվում են “պրոֆեսորներ” ու “գիտնականներ”, որ պատրաստ են մատուցելու որևիցէ ծառայություն: Մինչ սովետական “ակադեմիկոսները” ջանք ու եռանդ չէին խնայում «գիտականորեն» ապացուցելու համար Հիսուսի պատմական անփաստելի չգոյությունը, գերմանացի “ակադեմիկոսները” պատրաստակամորեն հաստափոր հատորներ էին գրում, իրենց համար սովորական տպավորիչ քանակի ծանոթագրություններով, «ապացուցելու» համար, որ այդ Հիսուսն իրոք գոյություն է ունեցել, բայց ո՛չ թե հրեա է եղել, այլ՝ արիացի, ծնված մի հարաբերությունից, որ Մարիամն ունեցել է հռոմեացի մի զինվորի հետ, որը, բնականաբար, գերմանական ծագում ունեցող տղամարդ էր ... :

Ճակատագրի ողբերգական հեգնանքով, այդ նացիստ պրոֆեսորները համաձայնվեցին, գոնե այս հարցում, հրեական ավանդության հետ, որը, հակաքրիստոնեական քարոզչության նպատակով, միշտ պաշտպանել է Նազովրեցու ապօրինի ծնունդ և հեթանոս լինելու թեզը: Այս վարկաբեկումն, իմիջիայլոց, այն կետն է, որի համար Ղուրանը ամենախիստ կերպով հանդիմանում է հրեաներին. Իսլամը ծայր աստիճան խստությամբ պաշտպանում է Հիսուսի Մոր մաքրությունն ու կուսությունը, անվարան կերպով մահապատժի դատապարտելով նրանց, ովքեր համարձակվում են մերժել այն: Բայց սա ուրիշ պատմություն է, որի մասին կխոսենք ավելի հարմար պահի: Եվ մի քանի անակնկալ կլինի ... :

 

 

Պատահական չէ, որ Լենինգրադի այդ Ինստիտուտի պարբերաթերթը կոչվում էր «Գիտություն և կրոն»: Եվ այստեղ, հարկավոր է ասել, իշխանության հասած «իրական սոցիալիզմի», «դիալեկտիկ աթեիզմի» փորձառությունը վճռորոշ եղավ: Թեև շատ քչերն են – որքան որ ես գիտեմ – դա ընդգծել:

Եվ սակայն, խոսքը մի արտակարգ փաստի մասին է. աշխարհի հզորագույն պետություններից մեկը ավելի քան յոթ տասնամյակ շարունակ մարդիկ ու միջոցներ չխնայեց՝ իրականացնելու համար ամենահամառ ու ամենախորացված փորձը, որ երբևէ կատարվել էր մարդկության պատմության ընթացքում, ապացուցելու համար Աստծո չգոյությունը «գիտական» եղանակով: Նման իսկապես տիտանական ջանքի ձախողումն անշուշտ արհամարհելի չէ:

Քիչ առաջ ասում էինք, որ սովետական դաստիարակության յոթանասուն տարիները հանգեցրին ո՛չ թե նախատեսված գերմարդու, այլ՝ չսպասված ենթամարդու ի հայտ գալուն: Ունենք, հետևաբար, օբյեկտիվ փաստը, թե ինչպիսի արդյունքներ է ունենում «մարդկանց բուծումը», որ ծրագրավորվում և բռնի ուժով կիրառվում է առանց – մանավանդ թե՝ ընդդեմ – Աստծո:

Անաստված մարդաբանության կոնկրետ արդյունքներից անցնելով Աստծո դեմ հիմնավորումների որոնման ինտելեկտուալ արդյունքներին. առաջին անգամն է, որ փաստն ու ապացույցն ունենք (թեև խոսքն ավելի հաստատման մասին է, քանի որ ամբողջովին կանխատեսելի էր արդյունքը), որ հնարավոր չէ գիտականորեն ապացուցել, որ աշխարհի գոյության ետևում կանգնած չէ մի Արարիչ:

Յոթանասուն տարի շարունակ տքնաջան փնտրեցին, բայց չգտան. անհերքելի ապացույցն, ի նկատի ունեմ, անվիճելի արգումենտը, անհակառակելի արդյունքը, վճռական «հարվածը», որով ի սպառ կանհետանար աստվածային ուրվականը, որով կապացուցվեր հավատացյալի ժամանակավրեպ ինքնախաբությունը:

Մարքսիզմը մեռավ առանց գտնելու դիալեկտիկ զենքը, ապացույցը՝ սպանելու համար Աստծո հնարավորությունն անգամ: Հաստատ ու ակնհայտ է, համենայն դեպս, որ կարող էր ևս յոթանասուն կամ անգամ յոթ հարյուր տարի ապրել. միևնույնն է, այն չէր գտնելու: Եթե հիշում ես, ասում էինք. արդեն քաջ հայտնի էր (խնդրի բնույթի իսկ պատճառով), որ որևէ տեսակի աթեիզմ կարող է ուզածի չափ հայտարարել այս կամ այն կրոնի կեղծ լինելու մասին, բայց ի վիճակի չէ – երբեք ի վիճակի չի լինելու – ապացուցելու իր ժխտման ճշմարտությունը: