ԺԴ. - Գիտության - և պատմության - քննությունը / 2

 

«Բնությունը» մեր՝ քաղաքաբնակ կենդանիներիս համար վերածվել է սոսկ «կանաչապատ տարածքի», սոցիոլոգների և ուրբանիստների մտասևեռմանը, «բուսաբանական այգու», որը բնության գերեզմանոցն է ճիշտ այնպես, ինչպես արվեստի գերեզմանոցն է թանգարանը: «Հասարակական կանաչապատ տարածքները» զմռսված բնություն են, պարիսպներով ու դարպասներով շրջափակված, ինչպես, հե՛նց, գերեզմանոցները. սրանք էլ են հաճախ անգիտակից նեկրոֆիլիայի օրինակներ (վիտալիզմի դիմակի տակ ծպտված), որով բնորոշվում են արդիականության բազմաթիվ հարթակները:

Վերադառնալով հայտնի աստղազարդ երկնքին, որը Լեոպարդիի ժամանակներում էլ դեռևս «մետաֆիզիկական» տաղեր էր ներշնչում պարզ մարդկանց ու բանաստեղծներին, մենք երկուսս էլ, թերևս, երբեք չենք տեսել այդ պայծառությամբ, քանի որ խամրել է քաղաքների լուսային ապականության պատճառով: Այն, ինչը որ մենք տեսնում ենք, առավելագույն դեպքում հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող տիեզերական ճամփորդություններն են. տպավորությունը, որ դրանցից հետո մնում է մեր մեջ, հիացմունքն է, բայց ո՛չ թե ի տես Արարչության, այլ՝ մեր նման մարդկանց կողմից կատարված գործողությունների, որոնք գիտելիքով ու տեխնոլոգիաներով՝ տիրապետություն են հաստատում տիեզերքի վրա և, միաժամանակ, զրկում են նրան իր «սրբազան» նկարագրից: Ինչը որ, մի կողմից, խիստ դրական է, բայց ոմանց մոտ, սխալ մեկնաբանման պատճառով, առաջացնում է բացասական հետևանքներ:

 

 

Կասկածից դուրս է, որ բացակայում է բնական ցիկլերի հետ այն ուղղակի շփումը, որը մեր նախնիների համար մի սիմբիոզ էր, համակեցություն, մի ամբողջական խորասուզում. բնական ցիկլեր, որոնք չեն կարող չառաջացնել հիացմունք, զարմանք, և ապա հարցադրումներ՝ դրանց առաջացման մասին: Մարքսիստական աթեիզմը (եթե «աթեիզմ» էր) կարող էր հանդիսատեսներ գտնել արդյունաբերական գործարաններում, բայց ո՛չ գյուղերում, որոնք միշտ եղել են բոլոր տեսակի հեղափոխականների մղձավանջը: Հավատքի, Եկեղեցու հանդեպ հավատարմության, իշխող կուսակցության հակակրոնական պրոպագանդայի նկատմամբ «անթափանց» լինելու պատճառով նրանց պատժելու նպատակով էր նաև, որ նախ Լենինը, ապա Ստալինը ծրագրեցին և իրականացրեցին արհեստական սովեր, գյուղացիներին կոտորելու դիտավորությամբ:

Այդ դաժան ու անբնական ուտոպիան ամեն դեպքում ունենալու էր այն վախճանը, որը բոլորիս հայտնի է. բայց եթե իր գոյության յոթանասուն տարիները եղան ծայր աստիճան ողբերգական, դրա պատճառներից մեկն է նաև իր ծայր աստիճան թշնամանքը գյուղերի ու գյուղացիների նկատմամբ, որոնք «naturaliter christiani», «բնությամբ իսկ քրիստոնյա» են (կամ առնվազն՝ «կրոնական»): Իսկապես, փոխանակ զարգացնելու այդ վիթխարի հողատարածքների գյուղատնտեսական պոտենցիալը, Սովետները – ոտնատակ տրորելով պատմությունը, տնտեսագիտությունը, կոնկրետ շահերը – բռնի ուժով պարտադրեցին իրենց «հնգամյա ծրագրերը», որոնք բոլորն էլ հիմնված էին ծանր արդյունաբերականացման վրա: Գյուղացին պետք է նաև երկաթագործական կամ մետաղագործական գործարանների բանվոր դառնար, որի նպատակը նաև (եթե ոչ՝ հատկապես) մի ա՛յլ ծրագրի նպաստելն էր. աթեիզմի կրթելու ծրագիրը: Նշանակալի է, որ գյուղերի ու գյուղացիների դեմ պայքարը մեկն էր այն խիստ սակավաթիվ կետերից, որոնց հարցում Ստալինը համաձայնվում էր իր անողոք թշնամու՝ հրեա բարեկեցիկ գյուղատնտեսների որդու՝ Լև Դավիդովիչ Բռոնշթայնի հետ, որի մարտական անունն էր «Տրոցկիյ»: Լենինի այդ գլխավոր ընկերոջ համաձայն, բուրժուաների դեմ ուղղված լինելուց առաջ՝ բանվորական պայքարը պետք է ուղղվեր գյուղացիների դեմ. բնաջնջել «անվերահսկելիներին», իսկ մնացածներին – որոնց, ցավ ի սրտի, հարկավոր է հանդուրժել. ուտել, որևիցէ դեպքում, հարկավոր է ... – վերածել բանվորների, թեկուզև գյուղատնտեսական բնագավառում:

Չմոռանանք նաև, որ արդի ժամանակների առաջին ցեղասպանությունը – Վանդեայի կոտորածը, որի ժամանակ սպանվեց 120.000 մարդ, 20.000 տուն հիմնահատակ քանդվեց, աղբյուրներն ու ջրհորները թունավորվեցին, բոլոր տեսակի ընտանի բոլոր կենդանիները ջարդվեցին ու մշակվող բոլոր հողատարածքները ավերվեցին, որպես նպատակ ունենալով ցրտից, սովից ու ծարավից մեռնել տալ անտառներում ապաստանած փախստականներին. այդ ցեղասպանությունը, որի մասին տակավին արգելված է խոսել, քանի որ դրա զոհերը «անկարևոր» կաթոլիկներ էին – սանձազերծվեց քաղաքաբնակ յակոբինների կողմից ընդդեմ գյուղացիների: Նրանք մեղավոր էին այն բանում, որ չէին ցանկանում հրաժարվել իրենց կրոնական պաշտամունքներից, հակառակ այն բանի, որ Փարիզի հեղափոխական ժողովը որոշել էր, թե Քրիստոնեությունը սոսկ սնահավատություն է:

Զգույշ լինենք, սակայն, որ չափազանց լրջությամբ չընդունենք այն, ինչը որ տասնամյակներ շարունակ կրկնել է նախ սոցիալիստական, ապա կոմունիստական պրոպագանդան: Որը խիստ ամոթի մատնված, միշտ չտեսնելու է տվել այն փաստը, որ աշխարհի ամենամեծաթիվ, ամենագիտակից, ամենաարդիական բանվորական դասակարգը – հյուսիսամերիկյանը – երբևէ լսել անգամ չի ցանկացել քիչ թե շատ մարքսիստական ուտոպիաները, և միշտ շարունակել է լինել ու մնալ պահպանողական ու հայրենասիրական՝ քաղաքականության մեջ, և կրոնական՝ հոգևոր հարթության վրա: Նույնն է տեղի ունեցել նաև Գերմանիայի կաթոլիկ նահանգներում, բավարական ու ռենանյան բանվորական զանգվածների մոտ, ինչպես նաև ամենաարագ ու ամենաշատը արդյունաբերականացված մեկ ա՛յլ երկրում՝ Բելգիայում: Ինչ վերաբերվում է Իտալիային, «կարմիր» պրոպագանդան փորձում էր համոզել, թե թուրինյան մի քանի մետաղագործները կարող էին հանդես գալ իբրև ամբողջ պետության բոլոր բանվորների ներկայացուցիչներ. իրականությունը, մինչդեռ, այն է, որ Իտալիայի արդյունաբերական ամենահին կենտրոնները – Բիելլայի, Բռիանցայի, Քանավեզեյի, Բռեշայի, Բեռգամոյի, Վիչենցայի մարզերը – մինչև մեր օրերը կապված մնացին կաթոլիկ աշխարհին, եկեղեցական ծխերին, այնպես՝ ինչպես իրենց նախնիները: Եթե այսօր թվում է, թե հեռացել են կրոնական պաշտամունքից, դրա պատճառն ավելի սպառողապաշտ կոնսումիզմն է, ո՛չ թե կոմունիզմը. հեռուստատեսային գունագեղ գովազդները, ո՛չ թե «դասակարգային» պրոպագանդայի գորշ գրքույկները: Չպետք է զոհ գնանք այն կարճատեսությանը, որի պատճառով բազմաթիվ քրիստոնյաներ ևս մեղքի զգացումներ ու թերարժեքության բարդույթներ են ունեցել, կարծես թե սոցիալ-կոմունիստական «մշակույթը» – որն իր էությամբ իսկ աթեիստական է (հակառակ ոմանց կողմից հնչող հոգեշահ հերքումների) – «tout court», անմնացորդ ներկայացնում է բոլոր «աշխատավորներին»:

Ճիշտ է նաև, որ վերջին հանգրվանը, որին մեզ կամաց կամաց հասցնում է արհեստական կյանքը, որի մեջ ապրում ենք (այլևս ո՛չ միայն գործարաններում), այն է, ուր գրեթե ամբողջովին անհետանում է Աստծո ներկայությունը ամենօրյա կյանքում: Ինչո՞ւ պետք է մտածեմ ինձնից գերազանց Ինչ-Որ-Մեկի գոյության մասին, երբ իմ բոլոր կարիքների ու ցանկությունների մասին հոգ են տանում – վճարովի՛ – մասնագետները, փորձագետները, վաճառականները, պաշտոնյաները, սոցիալական ասիստենտները, և այլն: Ինչո՞ւ, երբ ապագայի հանդեպ բնազդային, բնական վախը փարատվում է սոցիալական ապահովագրությունների ցանցով, արհմիութենական երաշխիքներով, սոցիալական ապահովության հիմնադրամներով, դրամատանը ի պահ դրված խնայողություններով: Ի՞նչ հարաբերություն կարող է երբևէ գոյություն ունենալ կյանքի կրոնական ընկալման և այն մյուս ընկալման միջև, որն ամեն օր, գիշերվա ու ցերեկվա ամեն ժամի թելադրվում է հեռուստացույցների էկրաններից: Եվ մի՞թե իրենք իրենց «կաթոլիկ» կամ «քրիստոնյա» անվանող քաղաքական գործիչները, մտավորականներն ու արհմիությունների ներկայացուցիչները չեն նաև, որ ամեն տեսակ հեռուստահաղորդումների ժամանակ քարոզում են, որ եթե դեռ (!) երջանիկ չենք, դա պարզապես չիրականացվող, հետաձգվող բարեոխումների մեղքով է, լավ չաշխատող դպրոցի, հասարակական ծառայությունների ոչ-կատարյալ կազմակերպման, և այլն:

Նկատե՞լ ես, որ ամերիկյան ֆիլմերում (այլևս, միշտ ավելի, բոլորս ենք ամերիկացիներ դառնում) յուրաքանչյուր ոք, որ պետք է դիմագրավի կյանքի անթիվ անհամար բացասական տեսանկյուններից մեկին, մեջտեղ է գալիս այլևս ստանդարտ դարձած արտահայտությամբ. «I have a problem»: Մի խնդիր ունեմ. և բնականաբար, հարցի սահմանումով իսկ, յուրաքանչյուր խնդիր իր լուծումն ունի: Բավական է գտնել այն, և վճարել: Իսկ եթե չկա, հարկավոր է դիմել Պետության «միջամտությանը», որը ներկայացվում և ընդունվում է որպես ամենուր ներկա ու ամենակարող Նախախնամություն: Աստծո գաղափարից «պրակտիկ», «առօրյա» կտրվածությունը ծնվում է նաև այստեղից. պատրանքից, որ – այլևս – չկա «խնդիր» առանց «լուծման»: Եվ որ կա «ինչ որ մեկը», որ մտածում է ամենքի ու ամեն ինչի մասին:

Այս համակարգը, բնականաբար, կարող է գործել, բայց մինչև այն շոկային պահերը, որոնց մասին բազմաթիվ անգամներ արդեն խոսել ենք. բացահայտումը, անձնական հարթության վրա, որ գոյություն ունեն սահմանային «խնդիրներ», ուր և ո՛չ իսկ տեխնոլոգիական ու առևտրական հասարակության գերկազմակերպվածությունը, և ո՛չ իսկ ամենակատարելագործված ու ամենաթանկ ապահովագրությունները, և ո՛չ իսկ «Welfare State»ի՝ «Սոցիալական Պետության» միջամտությունների ցանցը չի կարող որևիցէ մի լուծում տալ կամ առաջարկել: Եվ հատկապես այդ ժամանակ է, պնդում եմ, որ կրկին տարածք է բացվում կրոնական առաջարկի համար:

 

 

Այո՛, ճիշտ այդպես է. «կյանք»ը, «մահ»ը, «սեր»ը: Սուտի «ապակրոնականացված» գերհսկա քաղաքների բնակիչներն էլ են այս կետերում տակավին զգում ու նշմարում առեղծվածի ծանրակշիռ բնույթը: Եվ ես բնավ չեմ կարծում, որ այն, ինչը նրանց մղում է այս քայլերին, իբր հարմարվելն է կոնֆորմիզմին, ավանդությունների հանդեպ հարգանքը կամ նմանատիպ բաներ: Ընդհակառակը. ինչպես արդեն ասել ենք, կոնֆորմիստն այսօր նա չէ, ով գնում է եկեղեցի, այլ՝ նա, ով եկեղեցի չի գնում. իսկ ինչ վերաբերվում է «ավանդություններին», մեծագույն հարցականներից մեկն է, թե ի՞նչ ավանդությունների մասին է խոսքը, երբ խնդիրը վերաբերվում է այն ծայր աստիճան «արմատախիլ եղածներին», որոնցով բնակեցված են այդ գերհսկա քաղաքները: Ճշմարտությունն այն է, որ – թեև աղոտ կերպով – նաև այսօրվա մարդկանց համար Աստված և Նրան դիմելը վերստին ձեռք են բերում իրենց իրավունքները, երբ կյանքը, մահը, սերը հուժկու զորությամբ մուտք են գործում ապահովագրված ու վստահություն ներշնչող գոյության առօրյա անիմաստության մեջ: Այսպիսով, «հիմնական» պահերին – բառիս բո՛ւն իմաստով հիմնական – համակարգիչների մարդն իրեն որպես եղբայր է վերագտնում նախիրների ու գութանների մարդկանց հետ:

 

 

Կարող է նաև այդ ազդեցությունը լինել, անշուշտ: Բայց դա կրկնակի ապացուցում է այն, ինչն այժմ ասում ենք մենք: Այնպես, ինչպես «կեղծավորությունն այն հարգանքն է, որ մոլությունն ընծայում է առաքինությանը», սնահավատությունն էլ իր հերթին հարգանքն է, որ մատուցվում է վավերական, իրական, անխարդախ կրոնականությանը: Հավատքի նկատմամբ՝ դա մի շեղում է, մի սխալ: Ամեն դեպքում, սակայն, ճանաչումն է մի «ա՛յլ» Իրականության, «Ինչ-Որ-Մի-Բանի» կամ «Ինչ-Որ-Մեկի», որի բարեհաճությունը հարկավոր է շահել և որի պաշտպանության ներքո շահեկան է գտնվել: Մի՞թե տարատեսակ մոգությունների, աստղագուշակների, օկուլտիզմների ներկա «բում»ը անսխալ – որքան էլ որ տձև – նշանը չէ համատարած հավատքի, գրեթե համոզվածության, որ գոյություն ունի մի առեղծված, մի «ա՛յլ» իրականություն, քան այն միակը, որի վերաբերյալ մեզ ուզում է համոզել ռացիոնալիզմը:

 

 

Հարկավոր է ասել, որ սա ամենահին «փաստերից» մեկն է (այն գործածել են մինչև իսկ հույն փիլիսոփաներն ու լատին բանաստեղծները), որն ուսումնասիրությունների զարգացմանը համընթաց ո՛չ միայն երբևէ չի հերքվել, այլ ընդհակառակը՝ միշտ ավելի ու ավելի է հաստատվել ու հիմնավորվել: Մարդաբանությունն ու հնագիտությունը այլևս միաձայն ընդունում են, որ «կրոնը» (ըստ այն սահմանման, որ ասացիր) «վրադիր կառույց» չէ, որ ի հայտ է գալիս մարդկային պատմության ինչ որ մի հանգրվանում, այլ՝ ծնվում է մարդկության հետ միասին: Արդի ուսումնասիրությունները անհերքելի հիմք են ընծայում Ցիցերոնի կողմից տրված սահմանմանը. այն, ինչը որ ամենաշատն է բնութագրում մարդուն, – յուրաքանչյո՛ւր մարդու, – ամեն տեսակի տարբերություններից անդին, դա «animal religiosum», «կրոնական կենդանի» լինելն է:

Հնագիտությունը, հատկապես նախապատմական շրջանինը, շատ հաճախ ուսումնասիրությունն է ձեռագործ միակ հուշարձանների. դամբարանների: Գերեզմանների, դամբարանների, դամբարանադաշտերի ներկայությունն ինքնին – դրանց պարունակության հետ միասին, զարդերի, որոնցով զարդարված են – ցույց է տալիս, որ ո՛չ մի մշակույթ, և ո՛չ իսկ ամենատարրականը, զուրկ չէ «անդենականի», մահից այն կողմ կյանքի շարունակության, տեսանելիից անդին անտեսանելի իրականության հանդեպ հավատքից: Ինչ որ մի «Աստվածայինի» հանդեպ, մի խոսքով:

Մի ժամանակ ասում էին, որ – բացառությամբ Իսրայելի առեղծվածային դեպքի, ուր միաստվածությունն ի հայտ է գալիս հանկարծակի, կարծես իսկապես արդյունքը լինի այն «Հայտնության», որին հավատում ենք – տեղի է ունեցել մի էվոլյուցիա, բազմաթիվ աստվածություններից դեպի միայն մեկ աստվածություն, մի տեսակ աստիճանական կազմակերպում և կատարելագործում մի «կրոնի»՝ իբրև ծեսերի, սովորույթների, քահանաների համակարգ: Մինչդեռ, մարդաբանական ամենավերջին ուսումնասիրությունների ու զարգացումների համաձայն, «էվոլյուցիոնիստական» սխեման այստեղ էլ է չարաչար սխալվում:

Մարդկության պատմության սկզբում եղել է միաստվածությունը, միակ և անձնավորված Աստծո՝ Արարչի հանդեպ հավատքը: Բազմաստվածությունն ու համաստվածությունը (պոլիթեիզմն ու պանթեիզմը), հետևաբար, մի «prius» - «նախ» չեն, այլ՝ մի «post» - «հետ», ապականումն ու այլասերումն են կրոնական սկզբնական բնազդի, որն ուղղված էր մեկ միակ Աստվածությանը, որն ընկալվում էր որպես աշխարհից զատ իրականություն: Սրան որպես հաստատում է թվում այն փաստը, որ բազմաստվածյան համակարգերից ոչ մեկը զուրկ չէ իր «Զևս»ից, մի Աստծուց, որն ինչ որ մի ձևով կանգնած է բազմաթիվ աստվածների բուրգի գագաթնակետում:

Ինչ վերաբերվում է Իսրայելի Աստծուն, դեպքն իսկապես արտակարգ է թվում ո՛չ այնքան առաջնության կամ եզակիության, որքան միաստվածության մաքուր ու կուռ պահպանման իմաստով. միաստվածության, որը մնացած բոլոր ժողովուրդների մոտ վաղ թե ուշ ապականվել էր առավել կամ նվազ չափով:

Համենայն դեպս, մնում է փաստացի սույն տվյալը. «աստվածայինի», «սրբազանի», «անդենականի» հանդեպ հավատալիքի անմիջական, միաժամանակյա ի հայտ գալը՝ մարդու ի հայտ գալու հետ միասին: Մինչև իսկ, ամենայն հավանականությամբ, արարիչ, անձնավորված, նախախնամ Աստծո հանդեպ հավատքը:

 

 

Հենց այս պատճառով է, որ կրոնի դեմ սանձազերծված դատավարության մեջ «մեղադրող կողմի», և ո՛չ թե «պաշտպանող կողմի» վրա է, որ ծանրանում է այն, ինչն իրավագետների կողմից կոչվում է «ապացուցելու պարտականություն»: Որևիցէ մի Իրավունքի համար, որն արժանի է այդ անվանը, կանխավարկածը միշտ «անմեղությունն» է, ո՛չ թե՝ «հանցավորությունը»: Մեր դեպքում, հետևաբար, հավատացյալը չէ, որ պետք է «արդարանա»: Անհավատն է, որ պետք է հիմնավորումներ գտնի իր մերժելու, չընդունելու համար, մինչ խոսքը վերաբերվում է մի իրականության, որը բնորոշ է բոլոր ժամանակների բոլոր մարդկանց:

Ինչպես ասում է մեծապես խորաթափանց մտքի տեր, պատմաբան Ալեքսիս Դը Թոքվիլլը. «Անկրոնությունը պատահար է. միմիայն կրոնն է մարդկության մնայուն վիճակը»: Սա միշտ ի նկատի ունենալը կարող է նպաստել՝ փարատելու որոշ բարդույթներ, որոնք այսօր հարվածում ու չարչարում են ոմանց նաև Եկեղեցու ներսում. Աստծուն – ինչպե՞ս ասեմ – հաշվի առնելը «բնականոնությունն» է (նորմալությունը): «Մյուսների» – նրանց, ովքեր պաշտպանում են լիովին «ոչ-բնականոն» (աննորմալ) թեզեր, ինչպիսին է, նաև պատմական գետնի վրա, աթեիզմը – պարտականությունն է աշխատել, ջանք գործադրել՝ հերքելու համար «կրոնական» տեսության ճշմարտությունը:

Փորձեցին գտնված հայտարարել այդ հերքումը, կրոնի ծագման կապակցությամբ, առաջարկելով «բնական» հիմնավորումներ: «Աստծո» հանդեպ հավատքն իբրև թե ծագում է կայծակների վախից, կամ բնության բարեհաճությունը շահելու ցանկությունից, որպեսզի ազատվեն երաշտներից կամ բժշկվեն հիվանդություններից. կամ իբրև թե սկիզբ է առնում թշվառների «ցանկությունից՝ կտրվելու դառը իրականությունից», որի մեջ խրված են, հուսալով մի կյանք, որն ավելի լավն է. կամ էլ, ի վերջո, քիմիական-ֆիզիկական-կենսաբանական օրենքների շուրջ տգիտությունից, որոնցով կառավարվում է աշխարհը:

Սրանք ընդամենը մի քանիսն են այն «իդեոլոգիական»“բացատրություններից”, որ ներկայացվում են՝ բացատրելու համար կրոնական ֆենոմենի սկզբնածին, «կառուցվածքային» նկարագրի այս անհերքելի փաստը: Եթե այդպես է, պետք է ուրեմն բացատրեն մեզ, թե ինչո՞ւ է այդ «ֆենոմենը» տակավին ողջ ու առողջ մնացել, մինչ մարդկությունը վաղուց ի վեր հայտնագործել և լայնորեն օգտագործում է շանթարգելները, հակաբիոտիկները, պահածոյացված կերակուրները, սննդի սառեցումն ու պահպանումը, բնակարանային ամեն տեսակի հարմարավետությունները, գիտական տարատեսակ բնագավառները, և այլն, և այլն, և այլն:

Վերապրել ենք, մենք՝ քրիստոնյա հավատացյալներս, նաև հոգեվերլուծությանը (պսիխոանալիզին), որի համաձայն՝ կրոնը, որևէ՛ կրոն, սոսկ «նևրոզ» է, քանի որ «պսիխեի պատրանքային մտապատկերն է. հայտնությունն է ո՛չ թե մի Աստծո, այլ՝ մարդկային հոգու խորությունների»: Մնում է, սակայն, բացատրել նաև, թե ինչո՞ւ է մարդն «այդպիսին», ինչո՞ւ ենք «հենց այդպես կառուցված». և չի՞ կարող արդյոք պատահել, որ մեր ներսում հենց այդպիսի «խորությունների» գոյությունն ինքնին կնիքն է իրական, ո՛չ խաբեական Աստծո ներկայության: Միտքս է գալիս հին և միշտ երիտասարդ Սուրբ Օգոստինոսը, որի «Խոստովանություններ»ով ծնվում է միակ հնարավոր «նոր մարդը», խորհրդավոր ուժի շնորհիվ՝ պատմության այն միակ ճշմարիտ նորության, որն Աստծո մարմնացումն է մեր մեջ. «Fecisti nos ad Te, Domine, ... », «Մեզ Քո համար ես ստեղծել, ո՜վ Տեր, ... », նույնքան հայտնի շարունակությամբ. « ... և մեր սիրտն անհանգիստ է, քանի դեռ հանգիստ չի գտնում Քո մեջ»:

Պատմության, մանավանդ թե՝ ինքնին մարդու հետ միասին ծնված, տակավին այստեղ ենք, մենք, որ հավատում ենք, որ գոյություն ունի անտեսանելին տեսանելիի ետևում:

Գրել է Էթիեն Ժիլսոնը. «Մարդկային գիտակցության մեջ Աստծո գաղափարի տևականության անհավատալի կարողությունը. սա՛ է խնդրի սիրտը, որ չի կարող բացատրվել սովորական կատեգորիաներով»: Կարծես այդ «գաղափարը» մեր մեջ ի ծնե է, մաս է կազմում մեր գենետիկական ժառանգությանը, «ծրագրավորված» լինելով Նրա կողմից, Ով նաև այսպես ցանկացել է մեզ ավանդել Իր նրբանկատ ստորագրություններից ևս մեկը:

Լուրջ դեպք է, մի խոսքով, Աստվածայինի այս վստահությունը: Որն, իմիջիայլոց, միակ բանն է, որ միավորում է բոլոր ցեղերին ու մշակույթներին: Մեզ անհունորեն գերազանցող «Էակին» ուղղված աղոթքը, և Նրան պատվելու և Նրանից շնորհներ հայցելու նպատակով մատուցվող զոհը անսահման ձևերով են արտահայտվում, բայց կայուն գոյություն ունեն ժամանակի ընթացքում, և տարածքի մեջ՝ համընդհանուր տարածում: Ամեն անգամ, երբ կարծվում էր, թե գտնվել էր ինչ որ մի հեռավոր ցեղախումբ, որի մոտ բացակայում է «կրոնը», ուսումնասիրողները շուտով ստիպված էին լինում փոխել իրենց սկզբնական թյուր կարծիքը. ավելի մոտիկից կատարված դիտարկումները ցույց էին տալիս, որ այնտեղ էլ էին պաշտամունքներ կատարվում, բայց գաղտնի էին պահվում օտարներից (որպես մի բան, որն ամենաթանկարժեքն է համարվում տվյալ խմբի համար):

 

 

Այսքանին համաձայն է մինչև իսկ արդի «անհավատների» նախատիպարը. նա, ով ո՛չ միայն չէր հավատում Քրիստոսին, այլ մինչև իսկ ցանկանում էր ոտնատակ ճզմել այն «անարգին», որն իր կարծիքով Կաթոլիկ Եկեղեցին էր: Ֆրանսուա-Մարի Արուեն, կեղծանունով՝ Վոլտերն, այսինքն, որ գրել է այս հայտնի քառատողը (որոնց գրական առումով հանգավորումը պետք է ասեմ, որ այնքան էլ գեղեցիկ չէ, բայց բովանդակությունը նշանակալի է, քանի որ պատկանում է նրա գրչին). «L'univers m'embarasse / Et je ne puis songer / Que cette horloge existe / Et n'ait point d'horloger»: Այսինքն. «Տիեզերքը շփոթեցնում է ինձ, և չեմ կարողանում մտածել, որ այս ժամացույցը գոյություն ունի, բայց գոյություն չունի ժամագործը»:

Մեր կողմից, սակայն, իսկույն ավելացնենք մի բան, որն անսահման տարբերություն է մտցնում խնդրի մեջ. Աստված տիեզերքի չափով մեծացումը, ընդարձակումը չէ – ի՞նչ իմանամ – մի Բեռնինիի կամ մի Լը Կորբուսիեի (սա հիշեցնում եմ նրանց, ովքեր Աստծո մասին մտածում են իբրև «Մեծ Ճարտարապետի»): Եվ ո՛չ էլ մի շվեյցարացի ժամագործ է, պարզապես անհամեմատելիորեն մեծ ու հմուտ: Աստված միայն ծրագրի հեղինակը և աշխատանքների ղեկավարը չէ: Նա նաև գոյություն չունեցող շինանյութը ոչնչից ստեղծողը, արարողն է:

Վերջերս աչքի էի անցկացնում աշխատությունը ամերիկացի մի ֆիզիկոսի, մեկն այն շատերից, որ – լավ է ուշ, քան երբեք – բացահայտել է, որ որքան ավելի են ընդարձակվում իր և իր գործընկերների գիտելիքները, այնքան ավելի է հասկանում, որ մարդկության ունեցածը ընդամենը մի փոքրիկ բացատ է անծայրածիր թավ անտառի կենտրոնում:

Մերժելու համար տիեզերքի ձևավորման «պատահական» վարկածը, այնպես՝ ինչպես պահանջում է ամենապարզ առողջ դատողությունը, այդ գիտնականը մի օրինակ էր բերում. «Եթե դեպի լուսին ուղարկված տիեզերանավերն ու հետազոտական գործիքները մեր համար բացահայտած լինեին, որ նրա ծածուկ երեսի վրա գործում է մի ինքնաշխատ գործարան, ուր արտադրվում են ամեն տեսակի ապրանքներ, եզրակացությունը միայն մեկը կարող էր լինել. հաշվի առնելով լուսնի միջավայրի պայմանները, որ բնավ հարմար չեն կյանքին, “այլմոլորակայինների” ինչ որ մի արշավախումբ է կառուցել այդ գործարանը, այն գործարկել է, ապա հեռացել: Ոչ ոք (եթե անշուշտ խելագար չէ) իբրև վարկած առաջ չէր քաշի կարծիքը, թե այդ գործարանն այնտեղ “պատահաբար” է առաջացել: Եվ սակայն հենց սա են անում որոշ գիտնականներ – պահպանելով հանդերձ իրենց վարկը – աշխարհի արտակարգ “գործարանի” դեպքում»:

Սըր Ջոն Էքքլեսը, որ Նոբելյան Մրցանակի է արժանացել ամենահզոր ու ամենաանբացատրելի համակարգչի՝ մարդկային ուղեղի վերաբերյալ կատարած իր ուսումնասիրությունների համար, սիրում էր այս օրինակը կրկնել. «Պատկերացնենք մեկ կիլոմետր երկարություն ունեցող մի պահեստ, որ մինչև առաստաղը լի է օդանավաշինական տարբեր դետալներով. և մի պտտահողմ, որ հարյուր հազար տարի կամ հարյուր միլիոն տարի շարունակ օդում պտտացնում է այդ դետալները և դրանք միմյանց բախում: Երբ հողմը դադարում է, պահեստի տեղում հերթականությամբ շարված ենք տեսնում մի շարք օդանավեր և ուղղաթիռներ, որոնց շարժիչներն արդեն աշխատում են: Ահա՛. սա է հավանականությունը, որը ես, որպես գիտնական, տալիս եմ “պատահականությանը”»: Կենսաբանների մի խումբ փորձել է համակարգչով հաշվել հնարավորությունը՝ «առանց արտաքին ղեկավարման կատարված էվոլյուցիայով» ստանալու գոնե այն ավելի քան երկու հազար խմորիչները (ֆերմենտ, էնզիմ), որոնք անհրաժեշտ են մեր մարմնի գործունեության համար. մի հավանականություն, որ հավասար է սեղանի վրա 2 զառ նետելով միշտ 12 թիվը ստանալուն (զույգ վեց), 50.000 անգամ անընդմեջ (առանց և ո՛չ իսկ մեկ սխալի):

Բայց, նյութերի կազմակերպման անլուծելի առեղծվածի հիմքում (անլուծելի, եթե մերժվում է Մեծ Ծրագրավորողի գոյությունը) գտնվում է նյութերի ինքնին գոյության խնդիրը: Այսինքն, այն հայտնի հարցադրումը, – որը նույնպես հաճախ մոռացության է մատնվում, – որն իր աթեիստ կամ ագնոստիկ գործընկերներին ուղղում էր մեկն, ով կարծեմ մի քիչ հասկանում էր այս խնդիրներից, ոմն Ալբերտ Այընշթայնը (ով, որպես ֆիզիկոս, այս հարցում հետևում է մի ուրիշ փիլիսոփա-գիտնականի՝ Լայբնիցին). «Ինչո՞ւ ինչ որ մի բան գոյություն ունի, և ո՛չ թե ոչինչը»:

Տիեզերքի կարգուկանոնից առաջ գտնվում է տիեզերքի ինքնին գոյության խնդիրը: Ինչո՞ւ գոյություն ունի: Որտեղի՞ց է առաջացել: Այս տիեզերքը կառուցված է «մատերիայից». որտեղի՞ց է առաջացել մատերիան: Հին դասական միտքը, նաև «թեիստականը», փորձում է հեշտությամբ լուծել խնդիրը. Պլատոնի համաձայն, օրինակ, (բայց նաև Արիստոտելի և ուրիշ ուսուցիչների՝ ո՛չ միայն փիլիսոփայության, այլ նաև «հոգեկանության» ուսուցիչների համաձայն), մատերիան անստեղծ է, հավիտենական. իսկ «Աստվածը» – կամ «Աստվածները» – ընդամենը կաղապարողներն են, ինչպես քանդակագործն է աշխատում մոմի հետ:

Բայց սա պատասխան չէ, մանավանդ այսօր, երբ գիտությունն ինքը փաստում է մատերիայի առաջացումը տարածքի ու ժամանակի սկզբում: Ինչպես նաև պատասխան չէ արդի մատերիալիստների կողմից ներկայացվողը, նաև Մարքսի ու Էնգելսի կողմից որդեգրվածը, որին ավելացրել են – փորձելով այն ավելի տպավորիչ և, հետևաբար, ավելի հավատալի դարձնել – «դիալեկտիկական» հեգելյան շքեղ ածականը: Մատերիան, ըստ Մարքսի (բառացի մեջբերում եմ), «գոյություն ունի ինքնըստինքյան», «ինքնաստեղծվում է և ինքնահեղաշրջվում», «ոչնչից կախում չունի». մատերիան է, որ հորինել ու կազմակերպել է կյանքը և որ անդադար հորինում է նաև անհրաժեշտ գործիքները, որպեսզի օրգանիզմները ո՛չ միայն գոյատևեն, այլ նաև միշտ ավելի կատարելագործվեն: