4. Ինչպե՞ս աղոթել
- 01
- 02
- 03
- 04
-
05
-
- 06
-
07
Հիմնական խորհրդածությունը, որն ամենուր և որևէ պահի կարող է հրահրել մեր սիրտը, – այնպես, ինչպես սիրահարվածը հիշում է իր սիրեցյալին, որի հետ կիսում է իր սերը, և իրեն ողողված է զգում վիթխարի ուրախությամբ, – հիշելն է, որ Աստված գոյություն ունի, և որ սիրում է մեզ: Նա, որ ամեն ինչից անդին գտնվող անդունդն է, մեզ վերցնում է Իր հետ, ինչպես հայրն է վարվում իր զավակների հետ, մեզ առաջնորդում է դեպի ոչ-մահվան մի տարածք, տագնապից ու ատելությունից ազատված բարի ներշնչման մի տարածք, տարածքը Սուրբ Հոգու, և Ամենասուրբ Հաղորդության մեջ տալիս է մեզ Արքայության նախաճաշակը: Հայնժամ մեր մեջ գալիս է Իր քաղցրությունը և մենք սկսում ենք տոչորվել Իր ծարավով, և փափաքում ենք, որ բոլոր մարդիկ մասնակցեն այդ բերկրանքին. աղոթում ենք, որ բոլորը փրկվեն:
Ես չեմ ուրանա Քո սերը,
որովհետև Դու ես, որ ստեղծել ես ինձ հողից,
Դու ես, որ տարածում ես ձեռքդ և պաշտպանում ես ինձ:
Ահա՛ թե ինչի մասին է պետք խորհրդածել աղոթքի ժամանակ:
ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հորդորական ճառեր (Frankenberg, pp. 556-557).
Սուրբ Աբբա Եվագրը մեկնում էր աղոթքը, որ գտնվում է Մատթեոսի Ավետարանում. «Հայր մեր, որ երկնքում ես [...] »:
«Հայր մեր, որ երկնքում ես». այս խոսքը նրանցն է, ովքեր մտերիմ են Աստծուն, ինչպես որդին հոր գրկում:
«Սուրբ թող լինի Քո Անունը». այսինքն, թող որ այն մեր մեջ փառավորվի մեր վկայության շնորհիվ, մարդկանց կողմից, ովքեր կասեն. ահա՛ Աստծո ճշմարիտ ծառաները:
«Թող գա Քո Արքայությունը». Աստծո Արքայությունը Սուրբ Հոգին է. մենք աղոթում ենք, որ Հայրը մեր վրա առաքի Սուրբ Հոգին:
«Թող Քո կամքը լինի երկրի վրա, ինչպես որ երկնքում է». Աստծո կամքը բոլոր հոգիների փրկությունն է: Այն, ինչը որ իրականություն է երկնային զորությունների համար, մենք աղոթում ենք, որ կատարվի մեզնում երկրի վրա:
«Մեր վաղվա հացը» Աստծո ժառանգությունն է: Մենք աղոթում ենք, որ մեզ այսօրվանից իսկ տա դրա նախաճաշակը, այսինքն՝ որ Իր քաղցրությունը մեր համար զգալի լինի այս աշխարհում, արծարծելով մեզնում մի բուռն ծարավ:
ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հայր մերի մեկնություն (Lagarde, p. 13).
«Հայր մեր»ից հետո, Եկեղեցու մշտական աղոթքն են եղել Սաղմոսները: «Սաղմոսերգությունը» վանական կյանքի ամենօրյա ռիթմն է, բայց յուրաքանչյուր քրիստոնյա, առավել կամ նվազ չափով, պետք է որդեգրի այդ ռիթմն իր կյանքում: Քրիստոնեական ամբողջ Ավանդությունը սաղմոսները մեկնաբանել է դրանք կապակցելով Հիսուսին: Միաժամանակ, ինչպես բացատրում է Սբ. Հովհաննես Կասսիանոսը, սաղմոսները պետք է դառնան մերը, պետք է ներթափանցեն և լուսավորեն մեր ամենաողբերգական փորձառությունները, առ Աստված աղաղակեն մեր կյանքի բոլոր հակասությունները, մեր բռնությունները, մեր հուսահատությունները, մեր ջերմեռանդ պահերը:
Երբ ունկնդրում ենք սաղմոսները, [...] պետք է ուշադիր լինենք՝ տեսնելու, զատորոշելու Քրիստոսին: Մեր հետ քննեցեք այս սաղմոսը, փնտրենք նրանում Քրիստոսին. այո՛, Նա կերևա նրանց, ովքեր փնտրում են Իրեն. Նա, որ հայտնվեց նրանց, ովքեր չէին փնտրում Իրեն: Չի թաքնվի նրանցից, ովքեր փափաքում են Իրեն. Նա, որ փրկեց նրանց, ովքեր արհամարհում էին Իրեն:
ՕԳՈՍՏԻՆՈՍ ՀԻՊՊՈՆԱՑԻ, Մեկնություն Սաղմոսաց, XCVIII, 1 (PL 37, 1258).
Խորապես ներթափանցելով միևնույն զգացումների մեջ, որոնցով սաղմոսը շարադրվել է, կարծես դառնում ենք դրա հեղինակը, և նրա մտքին հետևելուց ավելի՝ հառաջընթաց քայլով կանխում ենք այն: Ըմբռնում ենք իմաստը՝ տառն ընթերցելուց առաջ: Սրբազան խոսքերը վերարթնացնում են մեզնում փորձառությունը, հիշողությունները հարձակումների, որոնց դիմադրել ենք, և որոնց տակավին դիմադրում ենք ամեն օր, հետքերը ծուլությունների ու անհոգությունների, կամ ընդհակառակն՝ ջերմեռանդ պահերի, աստվածային բարության կողմից ստացած բարերարությունների և թշնամու կողմից նյութված նենգությունների, մոռացության պատճառած վնասների ու ավերածությունների, որը մշտապես կազմուպատրաստ սպասում է՝ խուժելու հոգուց ներս, մեր դյուրաբեկության [...] և մեր կուրության: Այս բոլոր զգացումները գտնում ենք սաղմոսներում արտահայտված: Սաղմոսներն այն ջինջ հայելին են, որի մեջ [դիտելով] առավել խորը կերպով գիտակցում ենք այն, ինչ կատարվում է մեր հետ: Մեր իսկ փորձառությամբ ավելի զգայուն դառնալով, մեր համար խոսքն այլևս չի վերաբերվում սոսկ լսված բաների, այլ՝ ահա՛ հպվում ենք նրանց իրականությանը, դրանք զգում ու հասկանում ենք մինչև խորքը: Դրանք չեն մնում պարզապես հանձնված մեր հիշողությանը, մանավանդ թե՝ մենք դրանք ծնում ենք մեր սրտի խորքից, իբրև ներքին հայտնատեսություններ, որոնք մաս են կազմում մեր էությանը: Ընթերցումը լուսավորում է փորձառությունը: Այս ճանապարհով մեր հոգին հասնում է աղոթքի մաքրությանը: [...] Հոգին անճառելի հեծեծանքներով մղվում է առ Աստված:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՍՍԻԱՆՈՍ, Բանախոսություններ, X, 11, 5-6 (PL 49, 838B-839A; SC 54, pp. 92-93).
Երբ մի նախադասություն, մի խոսք – սաղմոսի մեջ կամ անձնական աղոթքում – գրավում է հոգին, խայտալ է տալիս սիրտը, հարկավոր է կանգ առնել, սուզվել «Աստծո այդ ներզգացողության», ներիմացության մեջ, դադարեցնել խոսքերի բազմապատկումը, խոսքի սրտում գտնել լռությունը. Հոգին, որ հանգչում է Խոսքի (Բանի) մեջ: Սրանով ցույց է տրվում ծիսական աղոթքի հարաբերական բնույթը, ինչպես տեղի է ունենում որևէ բառապաշարի դեպքում, երբ խորհրդանշանը դառնում է իրականություն: Բառերի բազմաքանակությունը, որն իր դերն ու նշանակությունը կարող է ունենալ բացակայության և հեռավորության ժամանակ, չունի արժեքն այն ներքին աղաղակի, թերևս՝ հառաչանքի, որը մարդու ամբողջ էությունից պոռթկում է, երբ վրա է հասնում Բարձրյալի գլխապտույտ առաջացնող մոտիկությունը:
Աղոթքի վսեմությունը չի կայանում քանակի մեջ, այլ՝ որակի, ինչպես փաստում է [...] այս խոսքը. «Երբ աղոթում եք, շատախոս մի՛ եղեք» (Մտթ 6, 7):
ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 151 (PG 79, 1200B; Philokalia I, p. 189).
Եթե մտքումդ ծնվում է մի օգտակար խորհրդածություն, թող քո համար գրավի սաղմոսասացության տեղը: Մի՛ մերժիր Աստծո պարգևը՝ կանոնակարգը պահպանելու համար: Մի աղոթք, որի մեջ տեղ չունեն Աստծո ներզգացողությունն ու մտքի տեսիլքը, սոսկ մարմնական հոգնություն է: Մի՛ ուրախացիր սաղմոսների քանակով. սա քող է նետում սրտիդ վրա: Մտերմության մեջ արտասանված մեկ խոսքն ավելի արժե, քան հազարավոր խոսքերը հեռավորության ժամանակ:
ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Խրատական ճառեր (Frankenberg, pp. 560-561).
Նախևառաջ հարկավոր է սովորել մարմնի մեջ վերադարձնել ցրված միտքը: Մարմինը խուցն է նրա, ով Հիսուսին փնտրում է սրտի անձայն խորքերում:
Հեզիքաստի խուցը իր իսկ մարմնի սահմաններն են: Սա իմաստության օթևան է:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, XXVII/1, 5.10 (PG 88, 1097B.1097C; ed. Astir, p. 150).
Միտքը կենտրոնացնելու և խաղաղեցնելու համար, «մտքերի» անհիմն ու անկայուն, և սակայն սևեռուն հոսանքը դադարեցնելու համար կարող է օգտակար լինել մի կարճառոտ բանաձևի կրկնությունը: Խոսքը չի վերաբերվում մի «մանթրա»յի, ինչպես հնդկական տեխնիկաներում է գործածվում, որի վերաբերյալ կարծում են, թե ինքնըստինքյան արդյունավետ է: Խոսքը վերաբերվում է մի խոսքի, որը մի անձի կողմից ուղղվում է մի ուրիշ Անձի, ստեղծելով մի հարաբերություն, օգնության հասնելու մի դիմում, մի կապի հաստատում Նրա հետ, ում Սուրբ Օգոստինոսն անվանում է «ներանձնական Ուսուցիչ»: Սբ. Հովհաննես Կասսիանոսն առաջարկում է մի բանաձև, որը դարերի ընթացքում անընդմեջ գործածվել է արևմտյան վանականության բազմահազար սերունդների կողմից:
Ահա՛ թե փաստորեն ինչ է տեղի ունենում: Մեր միտքը փախչում է հոգևոր հայեցողությունից, թափառելու համար այս ու այն կողմ: Երբ վերադառնում ենք ինքներս մեր մեջ, [...] այն մարդկանց նման, որ արթնանում են, փնտրում ենք ինչ որ մի բան՝ վերարծարծելու համար Աստծո հիշողությունը: [...] Բայց քանի դեռ փնտրում ենք, ժամանակն անցնում է: Դեռ չգտած, կրկին սկսում ենք թափառել: [...]
Նման խառնաշփոթության պատճառը հայտնի է. մենք ոչ մի հստակ ու ճշգրիտ բան չունենք, ինչպիսին կարող էր լինել, օրինակի համար, մի բանաձև, [...] որին ուղղեինք մեր թափառական միտքը: [...] Մտքերն անդադար հերթափոխում են մեկը մյուսին. չընդհատվող հոսանք, որի մեջ հոգին, ինչպես չի զգում մտքերի ծնվելը, այնպես էլ չի նկատում դրանց փախչելն ու անհետանալը: [...]
Ահա՛ աղոթքի բանաձևը, որ դուք փնտրում եք: Յուրաքանչյուր վանական, որ ձգտում է պահպանելու Աստծո մշտատև հիշողությունը, պետք է սովորի խոկալ այս բանաձևի շուրջ, և դա նրան կօգնի խուսափել մյուս մտքերից: [...] Սա մի գաղտնիք է, որ մեզ սովորեցրել են առաջին ժամանակների Հայրերից սակավաթիվ վերապրածները, և միևնույն կերպ՝ մենք այն ավանդում ենք միայն այն սակավաթիվ հոգիներին, որոնք իսկապես ծարավի են այն ճանաչելու: Ձեզ Աստծո հիշողության մեջ մշտապես պահպանելու համար պետք է գործածեք սույն բանաձևը. «Աստված իմ, ե՛կ փրկելու ինձ. Տե՜ր, ինձ օգնելու փութա՛» (Սղմ 69, 2): Այս կարճառոտ նախադասությունն արտահայտում է այն բոլոր զգացմունքները, որոնց ընդունակ է մարդկային բնությունը. հարմարվում է բոլոր իրավիճակներին. [...] նեղությունների մեջ, դրանցից ազատվելու համար. բարօրության մեջ, այդ վիճակում պահպանվելու համար, բայց առանց հպարտության: [...] Նաև աշխատանքի, ձեր ամենատարբեր զբաղմունքների, ճամփորդության ժամանակ կարող եք կրկնել այն: [...] Թող որ քունը ձեր աչքերը փակի այս խոսքերով, և ի վերջո այն կարտասանեք նաև քնած ժամանակ: [...] Այս խոսքերի շուրջ խորհրդածեցեք, Մովսեսի պատվիրանի համաձայն, «ձեր տանը նստած ժամանակ և փողոցում քայլելիս» (2Օր 6, 7), անկողին մտնելիս և արթնանալիս:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՍՍԻԱՆՈՍ, Բանախոսություններ, X, 8, 5-6; X, 2-3.14-15 (PL 49, 829C-830B.832A-836D; SC 54, pp. 83, 85-86, 90).
Քրիստոնյա Արևելքի հոգեմարզիկները դարերի ընթացքում գործածել են համանման մի բանաձև, որի մեջ օգնության կանչը ոգևորվում է մի վստահասիրտ ինքնահանձնումով. «Տե՜ր, ինչպես Դու կամենում ես և ինչպես Դու գիտես, ողորմիր ինձ»: Կամ պարզապես. «Տե՜ր, ողորմի՛ր» («Kýrie eleíson»): Տակավին այսօր էլ, այս բանաձևի կրկնությունը խոնարհաբար նախորդում է Հիսուսի Անվան աղոթքի կատարմանը:
Հարցրեցին Աբբա Մակարին. «Ինչպե՞ս է հարկավոր աղոթել»: Ծերը պատասխանեց. «Բնավ կարիք չկա մոլորվել բազմաթիվ խոսքերի մեջ: Բավական է տարածել ձեռքերը և ասել. “Տե՜ր, ինչպես Դու կամենում ես և ինչպես Դու գիտես, ողորմիր ինձ”: Եթե պայքարը ձեզ նեղում է, կանչեցեք. “Օգնությո՜ւն”: Նա գիտի, թե ի՛նչն է ձեզ պատշաճ ու հարմար, և ձեր հանդեպ գութ կունենա»:
ԱԲԲԱ ՄԱԿԱՐ ԵԳԻՊՏԱՑԻ, Ապոֆտեգմաներ, 19 (PG 65, 269C).
Նմանատիպ կարճառոտ բանաձևերը հնարավորություն են տալիս աղոթելու նաև աշխատանքի ժամանակ կամ տեղափոխվելիս: Այսպիսով նկատում ենք, որ աղոթելու համար շա՜տ ավելի ժամանակ ունենք, քան կարծում ենք:
Քեզ ցույց կտամ, թե ես ինչպես եմ անդադար աղոթում, շարունակելով հանդերձ իմ աշխատանքը: Աշխատանքիս վայրում եմ, Աստծո հետ նստած: Եվ երբ ջրի մեջ եմ դնում իմ [արմավենու] տերևները և պարան եմ հյուսում, ասում եմ. «Ողորմի՛ր ինձ, Աստված, ըստ Քո բարության, ջնջի՛ր իմ մեղքերը ըստ Քո բազում ողորմության» (Սղմ 50, 3): Մի՞թե սա աղոթք չէ:
ԱԲԲԱ ՂՈՒԿԻՈՍ, Ապոֆտեգմաներ (PG 65, 253C).
Հիսուսի Անվան աղոթքի կատարումը գալիս է հետո, տարբեր բանաձևերով, ինչպես կտեսնենք կարդալով հետագա հատվածները: «Տեր Հիսուս, Որդի Աստծո, ողորմիր ինձ՝ մեղավորիս» աղերսանքը սկսել է գործածվել Տասներեքերորդ դարից ո՛չ առաջ: Ամբողջովին բնական եղանակով, Հիսուսի Անվան աղոթքը միավորվել է շնչառության ռիթմին: Աղոթելու համար այնպես, ինչպես շնչում ենք:
[Աբբա Անտոնը] կանչեց իր ընկերներից երկուսին [...] և նրանց ասաց. «Միշտ Քրիստոսին շնչեցեք»:
ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Վարք Անտոնի, XCI, 1.3 (PG 26, 969B-C; SC 400, p. 368).
Թող որ Հիսուսին հիշելդ շարունակ միանա շնչառությանդ, և կհասկանաս լռության իմաստը:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, XXVII/2, 26 (PG 88, 1112C; ed. Astir, p. 156).
Անվան մեջ պարունակված չէ ներկայությունը (ինչպես մոգություններն են կարծում), այլ՝ կանչում է այդ ներկայությունը: Քրիստոսի ներկայությունը դա Երրորդության ներկայությունն է (Քրիստոս անունը, հիշենք դա, նշանակում է Օծյալ. և Հայրն է, որ օծում է, իսկ Սուրբ Հոգին «Օծումն» է): Քանի որ մարդն Աստծո պատկերն է, իսկ այդ պատկերը նրանում նորոգվել և գործուն է դարձվել մկրտական շնորհի կողմից, ներկայությունն արդեն իսկ իր ներսում է, իր «սրտում», այդ ամենակենտրոնական կենտրոնում, այդ ամենախորին խորքում, որը նաև բացվածք է դեպի վերանցականություն (ֆիզիկական «սիրտը» խորհրդանշում և կոնկրետացնում է այդ հոգևոր կենտրոնը, առանց նրա հետ ամբողջովին նույնանալու): Բայց «սրտի» մեջ այդ ներկայությունը գիտակցված չէ. կանչել այն՝ նշանակում է այն կամաց կամաց զգալի դարձնել, միավորելով սիրտն ու միտքը:
Հայացքներս միշտ սևեռենք մեր սրտի խորքին, Աստծո անդադար հիշողությամբ:
ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, 56 (SC 5 ter, p. 117).
Սուրբ Հոգին, Աստծո Շունչը, ի հավիտենից միացած է Բանին: Ուստի, երբ մարդու միտքն ու շունչը արտասանում են մարմնացյալ Բանի՝ Հիսուս Քրիստոսի Անունը, միանում են Սուրբ Հոգուն, և մարդը սկսում է շնչել և մտածել Հոգու մեջ:
Միտքը, այդ Անվան արտասանությամբ կարծես կազդուրվելով, վերագտնում է սրտի հետ իր կապը, իսկ սիրտը – կամ ավելի ճիշտ է ասել՝ ներկայությունը, որ նրանում է – դառնում է գիտակցված, միտքն ու սիրտը միասին ձևացնում են այն «սիրտ-միտքը», որի մեջ մարդու էությունն ամփոփվում և բացվում է, միավորվում է, ներդաշնակվում, ընդարձակվում է մինչև անսահմանություն, և հենց սա է, որ կազմում է «Աստծո վայրը»:
Աբբա Եվագրը ասաց. «Մտքերից ու մարմնի կրքերից չարչրկված, գնացի Աբբա Մակարին այցելելու: Ասացի նրան. “Հայր, մի խոսք ասա ինձ, որպեսզի ես նրանով ապրեմ”: Աբբա Մակարն ասաց ինձ. “Խարսխի պարանը ժայռին կապիր, և Աստծո շնորհով նավակը կհաղթի այս նենգավոր ծովի սատանայական ալիքներին”: [...] Ես նրան ասացի. “Ո՞րն է նավակը: Ո՞րն է պարանը: Ո՞րն է ժայռը”: Աբբա Մակարն ասաց ինձ. “Նավակը քո սիրտն է. պահպանիր այն: Պարանը քո միտքն է. կապիր այն մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին, որը ժայռն է, որ իշխանություն ունի բոլոր ալիքների վրա, [...] որովհետև մի՞թե դյուրին չէ մեր յուրաքանչյուր շնչի հետ ասել. “Տեր մեր Հիսուս, ողորմիր ինձ: Ես օրհնում եմ Քեզ, Տեր իմ Հիսուս, օգնիր ինձ”»:
ՄԱԿԱՐԻՈՍ, Սուրբ Մակարի առաքինությունները, 42 (Amélineau, p. 160).
Մարդն այդ ժամանակ տեսնում է, – գիտակցության սքանչելի գիտակցություն, – գիտակցությունից անդին, իր սեփական խորքի լույսը, որը բովանդակում է աշխարհը. «Մաքրագործված սիրտը դառնում է մի ներքին երկինք՝ արևով, լուսինով և աստղերով», ասում է Ֆիլոթեոս Սինայեցին[2]: Բայց այդ լույսը լույս է միայն այն պատճառով, որ նրա միջով ներթափանցում է անստեղծ Լույսը. Պայծառակերպության, Զատկի, Երկրորդ Գալստյան Լույսը: Սրտի մեջ «էջքը» նույնանում է Մովսեսի «վերելքի» հետ դեպի Սինա: Սիրտ-միտքը դա մի ներքին Սինա է, ուր Աստված հայտնվում է անդրլուսեղեն խավարի մեջ, ուր մարդը, որպեսզի առանց մահանալու կարողանա դիմանալ այդ հրեղեն բոցերին, ապաստանում է ժայռի ճեղքվածքում, որը Հիսուսի մարդկությունն է: Լույսը, քրիստոնեական այս ավանդության համաձայն, երբեք չի հասկացվում որպես սոսկ մտքի ինքնագիտակցություն, ո՛չ էլ՝ որպես ինքնուրույն լիություն: Լույսն է, որ ճառագայթում է խաչված և փառավորված Քրիստոսի Դեմքից. Հոր հայտնությունը լինելով, այն գրեթե նույնանում է Սուրբ Հոգու հետ: «[Մարդկային] հոգու հայելին, իր էությամբ իսկ, սահմանված է ստանալու Քրիստոսի դիմագծերն ու լուսաշող պատկերը»[3]:
Երբ միտքը, հին մարդուց մերկանալով, կզգեստավորվի շնորհից ծնված մարդով, հայնժամ, աղոթքի պահին, կտեսնի իր սեփական վիճակը՝ նման շափյուղայի կամ երկնակամարի գույնին, և սա այն է, ինչը Աստվածաշունչն անվանում է Աստծո վայրը, որը նախնիները տեսել են Սինա լեռան վրա:
ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Զանազան չար մտքերի մասին, 39 [18] (PG 79, 1221B = PG 40, 1244A; SC 438, pp. 286-288).
Միտքը, երբ Աստծուն հիշելու համար մենք փակում ենք իր բոլոր մուտքերը, բացարձակապես պահանջում է մեզնից մի զբաղմունք, որը կարող է գոհացում տալ գործելու իր կարիքին: Ուստի, հարկավոր է տալ նրան «Տեր Հիսուս» աղոթքը որպես միակ զբաղմունք, որը լիովին համապատասխանում է իր սահմանմանը: Արդարև, գրված է, որ «Ոչ ոք չի կարող ասել “Տեր Հիսուս”, եթե ոչ միայն՝ Սուրբ Հոգու մեջ» (1Կր 12, 3): [...] Ովքեր իրենց սրտի խորքում անդադար խորհրդածում են այս սուրբ ու փառավոր Անվան շուրջ, կարող են նաև տեսնել իրենց իսկ հոգու լույսը: Հիրավի, մեծ հոգատարությամբ պահվելով մտքի կողմից, Անունը, մի սաստիկ զգացողությամբ, վերացնում է բոլոր անմաքրությունները, որոնք ծածկում են հոգու մակերևույթը: Արդարև, ասված է. «Մեր Աստվածը լափող կրակ է» (2Օր 4, 14): Ապա Տերը հոգուն այլևս տեղափոխում է մի մեծ սիրո [մակարդակի]: [...] Այս Անունը [...] այն թանկարժեք մարգարիտն է, որը հնարավոր է ձեռքբերել վաճառելով սեփական բոլոր ունեցվածքները, վայելելու համար – այն գտնելիս – մի անճառելի բերկրանք:
ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, 59 (SC 5 ter, p. 119).
Հետևաբար, երբ հոգին կատարում է «Տեր Հիսուս» աղոթքը, դա անում է Սուրբ Հոգու մեջ: Միմիայն Սուրբ Հոգու մեջ, ասում է Պողոս Առաքյալը, մենք կարող ենք դավանել, որ Հիսուսը Տերն է: Սիրալիր երկխոսություն, որ չի դադարում և ո՛չ իսկ լույսի անխոս լիության մեջ, որովհետև սա ա՛յլ բան չէ, քան՝ անսպառելի հանդիպման բովանդակությունը և կարծես դրա չորս կողմը շողացող լուսավոր շրջանակը:
Շնորհը հոգու հետ միասին գոչում է «Տեր Հիսուս» աղոթքը, ինչպես մի մայր, որն իր զավակին սովորեցնում է հայր բառը, այն նրա հետ կրկնելով: [...] Սրա համար Առաքյալն ասում է.
«Հոգին օգնության է հասնում մեր տկարությանը: Որովհետև մենք չգիտենք, թե ինչպես է պատշաճ աղոթել, բայց նույն Հոգին անճառելի հեծեծանքներով բարեխոսում է մեր համար» (Հռմ 8, 26):
ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, 61 (SC 5 ter, p. 121).
Հեզիքիայի, այսինքն՝ Աստծո հետ միությունից բխող լռության, խաղաղության, քաղցրության մեջ մուտք գործելու նշանները Սբ. Իսահակ Նինվեացու կողմից նշանակալիորեն ճշգրտվել են հետևյալ հատվածում, որը քիչ անց ընթերցելու ենք. – մի նախադասության, մի խոսքի ընդմիջով մնայուն լռության վրա հասնելը. – ամբողջ էության հուզվելը զուսպ, անջատ կերպով, և շնորհատուր արցունքները, որոնք իջնում են առանց դեմքի կծկումների, խաղաղորեն հորդելով աչքերից. – մտքի և սրտի միությունը, որը մի ակնթարթ է միայն տևում: Այս վերջին ընդգծումը կարևոր է. իրոք, ցույց է տալիս, որ խոսքը չի վերաբերվում աղոթքի բառերի վանկերը սրտի բաբախյունների հետ մեխանիկորեն, «տեխնիկորեն» համապատասխանեցնելուն, այլ՝ «ամբողջ սրտով» աղոթելուն. այդ դեպքում է, որ միմիայն շնորհի ներգործությամբ՝ կարող է «մի ակնթարթով» տեղի ունենալ մտքի «ընկղմումը» սրտի մեջ:
Երբ տրվում ես աղոթքին, եթե որքանով որ հնարավոր է՝ հեռու ես մտքի որևէ ցրվածությունից, և եթե նախադասությունը հանկարծակի կանգ է առնում լեզվիդ վրա և հոգիդ անշարժացնում է լռության մեջ, եթե կամքիցդ անկախ՝ այդ լռությունը քեզնում տևում է, իմացիր, որ մուտք ես գործել խաղաղությանդ մեջ: [...]
Դրանից բացի, եթե հոգումդ բարձրացող ամեն մտքի մեջ, ամեն հիշողության ու հայեցողության մեջ, որ գալիս է քեզ խաղաղությանդ ներսում, տեսնում ես, որ արցունքները լցնում են աչքերդ և այտերիդ վրայով հոսում են առանց ջանքի, իմացիր, որ պարիսպը բացվել է քո առաջ: [...]
Եվ եթե դու ժամանակ առ ժամանակ զգում ես, որ միտքդ ընկղմվել է սրտիդ մեջ, առանց որ դու դա նախատեսած լինեիր և որևէ կանոնից դուրս, և եթե միտքդ մի ակնթարթ մնում է սրտիդ մեջ, [...] եթե դրանից հետո զգում ես, որ մարմինդ կարծես բռնված լինի մի մեծ թուլությամբ և խաղաղությունը տիրում է քո մտքերին. եթե այս վիճակը տևում է, իմացիր, որ ամպն իր ստվերով սկսել է ծածկել քո օթևանը:
ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 12 (ed. Spanos, pp. 47-48).
«Հայր մեր»ի շուրջ բուռն խորհրդածությունը, այսինքն մեր պաշտամունքը ի Քրիստոս, կարող է մեզ մի պահ դուրս բերել ժամանակից, մասնակցելու համար Հոր և Որդու սիրո հավիտենական հարաբերությանը: Որևէ բառապաշարից անդին, և մինչև իսկ աղոթքի շարժումից անդին, հոգին փորձառությունն է ունենում այն բանի, ինչը Սբ. Հովհաննես Կասսիանոսն անվանում է «հրեղեն աղոթք»: Լույսի և սիրո հորձանքի մեջ երրորդութենական կյանքի ապրումը:
Աղոթքի տարբեր կերպերին [աղերսանք, խոստում, խնդրանք ուրիշների համար, մաքուր փառաբանություն] հետևում է մի է՛լ ավելի բարձր վիճակ: [...] Դա մի հայացք է միմիայն Աստծո վրա, դա սիրո մի անծայրածիր կրակ է: Հոգին այդ կրակի մեջ հալվում է և անդունդն ի վար ընկղմվում, Աստծո հետ զրուցում է իբրև իր Հոր, սերտ ընտանությամբ, ամբողջովին յուրահատուկ խանդաղատանքով:
Փաստը, որ այդ վիճակին ձգտելը մեր համար պարտականություն է, մեզ ուսուցանում են Տերունական աղոթքի իսկ խոսքերը, քանի որ ասում են. «Հայր մեր»: Մենք այդպիսով դավանում ենք, որ տիեզերքի Աստվածը և Տերը մեր Հայրն է: Վստահություն, ուրեմն, որ ծառայական վիճակից մենք կանչվել ենք որդեգրության վիճակին:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՍՍԻԱՆՈՍ, Բանախոսություններ, IX, 18, 1 (PL 49, 788B-789A; SC 54, p. 55).
«Հայր մեր»ի աղոթքը նրանց, ովքեր իր հետ ձեռք են բերում մեծ ընտանություն, բարձրացնում է մինչև այն հրեղեն աղոթքը, որը փորձառությամբ շատ քչերին է հայտնի: Աննկարագրելի վիճակ, որ գերազանցում է մարդկային ամեն զգացողության: Ո՛չ ձայների հնչյուններ, ո՛չ լեզվի շարժում, ո՛չ հոդավորված խոսք: Հոգին, լույսով առատորեն լցված, այլևս չի գործածում խոսքի մարդկային կարողությունը, որը միշտ սահմանափակ է: Այլ, մարդու էությունն ամբողջովին իր մեջ ներքաշելով, դառնում է մի առատաբուխ աղբյուր, որից աղոթքը բխում և մինչև Աստծո մոտ է ցայտում անասելի կերպով: Այդ շատ կարճ ժամանակահատվածում ասում է այնքա՜ն շատ բաներ, որոնք չէր կարող հեշտորեն արտահայտել, և ո՛չ իսկ՝ հիշել, երբ վերադառնում է ինքն իր մեջ:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՍՍԻԱՆՈՍ, Բանախոսություններ, IX, 25, 1 (PL 49, 801A-802A; SC 54, pp. 61-62).
Սբ. Իսահակ Նինվեացին, իր հերթին, բազմաթիվ տարբեր կերպերով կատարվող պարզ աղոթքը զանազանում է հայեցողության աղոթքից, որի մեջ մարդը մնում է «անշունչ մարմնի նման», մի տեսակ հափշտակության վիճակում, բայց որը տակավին զգացվում և ընկալվում է որպես աղոթք: Վերջում, երբ կանգ է առնում լեզվի, մտքի և սրտի ամեն գործունեություն, վրա է հասնում անասելի վիճակը, լիակատար լռությունը, որովհետև Ինքնին Երրորդությունը բնակություն է հաստատում հոգում:
Այն պահին, երբ մարդն աղոթում է, աղերսում է Աստծուն և Նրա հետ զրուցում է, ճիգ գործադրելով՝ հավաքելու համար բոլոր կողմերից [...] իր մտքերը, նա բացվում է միայն Աստծո առաջ և Աստված լցնում է նրա սիրտը: Հայնժամ նա ըմբռնում է անըմբռնելին: Հիրավի, Սուրբ Հոգին [...] փչում է նրա մեջ, մինչև որ աղոթքի իսկ շարժումը կանգ կառնի ամենաբարձր ուշադրության մեջ, իսկ միտքը, իր հիացմունքի մեջ, կբռնվի զմայլանքով և կլցվի սիրով, և կմոռանա իր փափաքն ու իր խնդրանքը: Նրա շարժումներն ընկղմվում են մի խորը արբեցության մեջ: Նա այլևս աշխարհում չէ: Այլևս չի զանազանում հոգու և մարմնի և առարկաների ու իրողությունների հիշողության միջև: Մեծն ու աստվածաշնորհ Գրիգորն ասում է դրա մասին. «Աղոթքը հոգու մաքրությունն է: Այն ինքնուրույն կերպով դադարում է, երբ Ամենասուրբ Երրորդության լույսը հափշտակում է նրան զմայլանքի մեջ»:
ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 32 (ed. Spanos, pp. 139-140).
Ա՛յլ բան է աղոթքի բերկրանքը, և ա՛յլ բան է հայեցողության աղոթքը: Երկրորդն առավել թանկարժեք է, քան առաջինը, այնպես՝ ինչպես հասուն մարդն առավել հառաջադիմյալ է, քան երեխան: Պատահում է, որ սաղմոսներից մեկի նախադասությունները շատ քաղցր են լինում բերանին, և որ աղոթքի ժամանակ միայն մեկ նախադասության արտասանումը թույլ չի տալիս մեզ շարունակել և անցնել մի ա՛յլ նախադասության, այնքա՜ն որ անսպառելի է: Բայց պատահում է նաև, որ աղոթքից ծնվում է հայեցողությունը, որը դադարեցնում է այն, ինչ ասում են շուրթերը: Այդ ժամանակ մարդը հափշտակության մեջ է: Հայեցողությունը նրան դարձնում է անշունչ մարմնի նման: Սա այն է, ինչն անվանում ենք հայեցողության աղոթք: [...] Բայց այս հայեցողության մեջ տակավին մի չափ կա. [...] այն տակավին աղոթք է: Խորհրդածությունը դեռ չի հասել այն կետին, որում այլևս չկա աղոթք, և որն առավել բարձր է: Հիրավի, լեզվի և սրտի շարժումները բանալիներ են աղոթքի մեջ: Բայց այն, ինչը գալիս է հետո, մուտքն է գանձի սենյակ: Այստեղ լռում են ամեն բերան ու ամեն լեզու, և՛ սիրտը, որ հավաքում է մտքերը, և՛ միտքը, որ կառավարում է զգայարաններին, և՛ խորհրդածության աշխատանքը: [...] Թող դադարի դրանց գործունեությունը: [...] Որովհետև եկել է տան Տերը:
ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 31 (ed. Spanos, p. 134).
Սույն լիությունը, սակայն, չի ջնջում մտքի գործունեությունն ու կարևորությունը, այլ՝ արգասավորում է այն: Եկեղեցու Հայրերի հոգեկանությունը հակա-մտավոր, հակա-իմացական չէ: Նրանց համար մարդը «loghikόs» (բանական) է, Լոգոսի (Բան) պատկերն է, ընդունակ՝ հասկանալու Իմաստը, և հետևաբար ընդունակ՝ բարի իմացականության: Որքան ավելի է միտքը թաթախվում Աստծո լույսի և սիրո մեջ, այնքան ավելի է մաքրագործվում, հղկվում, նրբանում, ընդարձակվում, և ճանաչում է կորովի ու գեղեցիկ մտքեր, որոնք Հեզիքիոս Բաթոսացին համեմատում է դելֆինների հետ: Արդարև, ինչպես դելֆիններն իրենց ոստումներով միահյուսում են օդն ու ծովը, նմանապես՝ մաքրագործված մտքի մտքերը միավորում են մարդկայինն ու աստվածայինը (հիշենք նաև, որ առաջին քրիստոնյաների մոտ դելֆինը Քրիստոսի խորհրդանշանն էր, Նրա միակ Անձում երկու բնությունների միության խորհրդանշանը):
Աղոթքն առանց մտացրումների. դա մտքի գերագույն աստիճանն է:
ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 35 (PG 79, 1173D; Philokalia I, p. 180).
Երևակայություններից ազատ սիրտն արգասավորում է իր մեջ սուրբ և խորհրդավոր մտքեր, այնպես՝ ինչպես խաղաղ ծովի մակերեսին ցատկոտում են ձկները և ոստումներ են անում դելֆինները:
ՀԵԶԻՔԻՈՍ ԲԱԹՈՍԱՑԻ, Չափավորության և առաքինության մասին, 156 (Philokalia I, p. 165).
