Գլուխ Բ. – Աստծո փառքը, թաքնված՝ արարածների մեջ

Ա Ա Ա

Հոգեմարզական պրակտիկայից («práxis») հետո, – որը մարդուն տալիս է ներքին ազատությունը («apátheia»), այսինքն՝ սիրելու կարողությունը, – սկսվում է հայեցողությունը: Այս վերջինը կայանում է երկու հանգրվանների մեջ. Աստծո հետ ուղղակի հաղորդություն է, անշուշտ, բայց նախևառաջ «արարածների ճանաչում» է, «բնության հայեցողություն» («physiké theoría»), այսինքն՝ «Աստծո փառքի գաղտնիքների, որոնք թաքնված են արարածների մեջ»:

Հավատքը խորհուրդների դուռն է: Այն, ինչ որ են մարմնի աչքերը զգայական իրականությունների համար, հավատքը հոգու ծածուկ աչքերի համար է: Ինչպես որ մարմնական երկու աչքեր ունենք, նմանապես հոգևոր երկու աչքեր ունենք, [...] և յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական տեսողությունը: Դրանցից մեկով տեսնում ենք Աստծո փառքի գաղտնիքները, որոնք թաքնված են արարածների մեջ: [...] Մյուսով հայում ենք Աստծո սուրբ բնության փառքին, երբ Նա կամենում է մտցնել մեզ խորհուրդներից ներս:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 72 (ed. Spanos, p. 281).

Նրանք, ովքեր ոչինչ չգիտեն Աստծո մասին, – իսկ մեր ժամանակներում այդպիսիք մեծաքանակ բազմություն են կազմում, – այնուամենայնիվ Աստծո նախազգացումն ունեն արարածների ընդմիջով, երբ նրանց դիտում են շահադիտական հարաբերություններից անդին, նրանց գեղեցկության մեջ, նրանց արտասովոր ձրիության մեջ: Երբ հիանում են, զմայլվում: Քանի որ իրական հրաշքն այն է, ասում է Ուիթգենշթայնը^[1], որ արարածները կան, գոյություն ունեն: Տիեզերք-խոսքը (կոսմոս-լոգոսը), որը հին հույների մոտ նշանակում էր միաժամանակ կարգուկանոն և զարդ, վկայում է – մինչև իսկ կացությունների հավերժական շրջման մեջ, որը մահից դուրս է բերում կյանք, իսկ էնտրոպիայից՝ իր հակառակը – մի գործուն մտքի գոյությանը, որի գործողությունը բացատրվում, մեկնաբանվում և հասկացվում (դեկոդավորվում) է մեր մտքի կողմից, այն գործողությամբ, որը մեծապես իրավացի կերպով անվանվել է «գիտական ծիսակատարություն»: «Աշխարհի ստեղծումից ի վեր, աներևույթ իրականությունները մտքի համար տեսանելի են Աստծո գործերի մեջ» (Հռմ 1, 20): Ինչպես ընդգծում է Դումիտրու Սթանիլոաեն, աշխարհի բանական նկարագիրն ինքնին անբացատրելի կլիներ առանց մի հավիտենական ենթակայի^[2]:

Բոլոր արարածները, իրենց էության իսկ ուժով, կձգտեին դեպի ոչնչություն, եթե կառավարված չլինեին Աստծո կողմից:

ԳՐԻԳՈՐ ՄԵԾ, Հոբի գրքի բարոյական մեկնություն, XVI, 37, 45 (PL 75, 1143C; SC 221, p. 206).

Եկեղեցու Հայրերի համար այստեղ խոսք չի գնում «բնական աստվածաբանության» մասին, այլ՝ մի առաջին հայտնության, մի դաշինքի, ուխտի, որ կնքվել է Լոգոսի հետ, «որի մեջ են ստեղծվել բոլոր արարածները» (Կղս 1, 16), մի դաշինք, որը նորոգվել և հրաշալիորեն խորացվել է նույն Ինքն Լոգոսի մարմնավորմամբ: Եվագր Պոնտացին ճշտում է, որ Աստծո Իմաստությունն ու Զորությունը, որոնց մասին Պողոս Առաքյալը խոսում է մեջբերված խոսքից անմիջապես հետո, Որդին և Սուրբ Հոգին են: Տիեզերքի ընթերցումը հնարավոր է միմիայն Ամենասուրբ Երրորդության մեջ. որովհետև տիեզերքի Իմաստը հայտնվում է Լոգոսի մեջ, և Սուրբ Հոգին է, կենարար Շունչը, որ ամեն բան առանձին և տիեզերքն ամբողջությամբ ուղղորդում է դեպի Իմաստը: Աշխարհը, քրիստոնյայի համար, երրորդութենական գրություն է, կամ ավելի ճիշտ է ասել՝ հյուսվածք. հենքը, որ անշարժ է, Լոգոսի խորհրդանշանն է, իսկ ոստայնը, որ շարժուն իրականություն է, խորհրդանշանն է Հոգու դինամիզմի:

Հիշենք նաև, ինչպես արդեն տեսանք, որ տիեզերքը խորհրդավոր կերպով փրկվել և ամրապնդվել է Խաչով, և Քրիստոսի կողմից կանչվել է Աստծո հետ «անխառն միության» (Սբ. Դիոնիսիոս Արիսպագացի): Առաջին քրիստոնյաները, որոնք ուղղակիորեն չէին պատկերում Խաչը, այն տեսնում էին ամենուր. նավի առագաստը կրող կայմի պատկերում, թռչունների թռիչքի, ծառերի ճյուղավորման, մարդկային ամբողջական կերպարանքի մեջ: Այսօր մենք բացահայտել ենք, որ Խաչի պատկերը դրոշմված է մինչև իսկ նյութի կազմվածքի ներսում, ինչպես ցույց է տալիս արդի ֆիզիկան, որն իր առարկան կարողանում է քննել միայն բազմացնելով հականվանությունները: Մահ-հարություն ռիթմը տեսանելի է տիեզերական ամբողջ լինելության մեջ, փոխակերպում է սոսկալին մի տեսակ զոհի և իր կատարումը գտնում է Զատկի գերագույն փոխակերպման մեջ, որն իր մեջ ստանձնում է աշխարհի ամբողջ կյանքը, ամբողջ տառապանքի հետ միասին: «Սիրո Զոհի» այդ տեսիլքի մեջ պետք է թաթախվի էակների ու առարկաների վրա ունեցած մեր ամենօրյա հայացքը. «Տեսնում ես արևը: Մտածիր Նրա մասին, ով աշխարհի լույսն է, քողարկված՝ խավարով: Տեսնում ես ծառերն ու դրանց ճյուղերը, որոնք կանաչում են յուրաքանչյուր գարուն: Մտածիր Նրա մասին, ով փայտին գամված՝ ամենքին և ամեն բան ձգում է դեպի Ինքը: Տեսնում ես քարերը, ժայռերը: Մտածիր այն քարի մասին, որն ա՛յն պարտեզում փակում էր գերեզմանի մուտքը: Այդ քարը թավալվեց մի կողմ և այդուհետև այդ գերեզմանի դուռն այլևս երբեք չի փակվել»^[3]:

Ովքեր հեռու են Աստծուց, [...] Աստված այնպես է արել, որ Իր ճանաչողությանը և նրանց հանդեպ ունեցած Իր սիրույն մերձենան արարածների միջոցով, որոնք տառերի նման ստեղծվել են Իր Զորության և Իր Իմաստության կողմից, այսինքն՝ Իր Որդու և Իր Հոգու: [...]

Այդ պաշտոնը արարածները կատարում են նրանց մոտ, ովքեր հեռու են Աստծուց:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Նամակ Մելանիային, 2 (Frankenberg, pp. 612-613).

Հայեցողական կյանքի մեջ հառաջադիմած անձը, անգրագետի նման, գրքերի կարիքը չի զգում: Էակներն ու առարկաները, իրենց անսահման նրբությամբ (իմաստի, մտքի) ու ազնվությամբ (կազմվածքի, գեղեցկության), նրան անդադար խոսում են Աստծո մասին: Պողոս Առաքյալի «Ամեն բան ձերն է, բայց դուք Քրիստոսինն եք, իսկ Քրիստոսը՝ Աստծունը» խոսքը (1Կր 3, 22-23) կարելի է հակառակ ուղղությամբ շրջել. «Աստված Քրիստոսինն է, բայց Քրիստոսը ձերն է, իսկ դուք՝ ամեն ինչինը»:

Ժամանակի իմաստուններից մեկն այցելության եկավ արդարն Անտոնին, և նրան հարցրեց. «Հայր, ինչպե՞ս կարող եք այսքա՜ն երջանիկ լինել, մինչ զրկված եք մխիթարությունից, որ տալիս են գրքերը»։

Անտոնը պատասխանեց. «Իմ գիրքը, ո՜վ փիլիսոփա, էակների բնությունն է, և երբ ուզում եմ կարդալ Աստծո խոսքերը, այս գիրքը միշտ իմ առջև է»:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Գիրք պրակտիկայի մասին, 92 (PG 40, 1249B; SC 171, p. 694).

Աշխարհն Աստծո պարգևն է: Հարկավոր է ընդունակ լինել պարգևի միջոցով կռահելու, թե ո՛վ է Պարգևատուն: Կամ ավելի ճշգրիտ կերպով կարող ենք ասել, որ Մարդեղությունից, Խաչելությունից ու Հարությունից հետո երկիրը դարձել է մի վիթխարի մասունք, գերեզման-արգանդը, որի մեջ Քրիստոսը թաղվել էր, և որից հարություն առնելով՝ տվեց նոր կյանքը: Իսկ Խաչափայտը, դառնալով Կենաց Ծառ, ծածուկ կերպով նույնացնում է երկիրը դրախտի հետ, ընդգծում է առարկաների էությունը որպես խորհրդական նշաններ:

Ես քեզ չեմ կարող ցույց տալ իմ Աստծուն: Բայց քեզ ցույց եմ տալիս Նրա գործերը: «Ամեն բան Նրա միջոցով է ստեղծվել» (Հվհ 1, 3): Նա ստեղծել է աշխարհն իր նորության մեջ. Նա, որ անսկիզբն է: Ստեղծել է շարժումը. Նա, որ անփոփոխելին է: Դիտի՛ր Նրա գործերը և գովք մատուցիր դրանց Արարչին:

ՕԳՈՍՏԻՆՈՍ ՀԻՊՊՈՆԱՑԻ, Ճառեր, CCLXI, 4 (PL 38, 1204).

Բարձրյալն ինձ խոցել է Իր Հոգիով,

լցրել է ինձ Իր սիրով,

և Իրենից ստացածս վերքը դարձավ իմ փրկությունը: [...]

Երկիրն ամբողջ Քո համար իբրև մի մասունք է,

Քո գործերի մի ներկայություն: [...]

Փա՜ռք Քեզ, ո՜վ Աստված,

վայելքդ դրախտի հավիտյան:

Ալլելուիա:

Տաղք Սողոմոնի, XI, 2-3.22.24 (Harris-Mingana II, pp. 266-267).

Տիեզերքի գիրքը (քանի որ աշխարհը «մի առաջին Աստվածաշունչ է», ասում է Սուրբ Օգոստինոսը) և Աստվածաշունչ մատյանը միմյանց ներդաշնակ են, քանի որ երկուսն էլ միևնույն Հեղինակն ունեն: Երկուսն էլ ամբողջովին բացվում են Քրիստոսի մեջ, որը դրանք գրելուց հետո՝ դրանք դարձրել է Իր մարմինն ու Իր դեմքը: Մարմնացած Լոգոսը միանում է արարածների համր խոսքին, – ազատագրելով այն, – աշխարհին, որը ներկայանում է որպես անբան բան («lόgos álogos»): Քրիստոսը դարձել է տիեզերական լոգոսների ուղղակի, աստվածային-մարդկային Ենթական, Նա դրանց հաղորդում է իրենց ամենախորին իմաստը, իրենց զատկական էությունը, իրենց հարութենական դինամիզմը, հայտնելով դրանց արմատները, որոնք Եռանձն Աստծո անդունդի մեջ են:

Որոգինեսը, իր ժամանակվա գիտելիքների սահմաններում, արարածներին է ուղղում իր ապշահար, հուզված հայացքը: Տեսնում է նրանց անսահման բազմամասնությունը, որն այդուհանդերձ ներդաշնակվում է միշտ ավելի հարուստ ու բարդ համադրությունների մեջ: Սբ. Դիոնիսիոս Արիսպագացին հռչակում է այն «համակրանքը», որը բոլոր արարածներին կապում է միմյանց և հակադրությունները փոխակերպում է կենսական փոխադարձ հարաբերությունների: Նրանք բոլորն էլ, և՛ս մեկ անգամ, ընդգծում են ամեն ինչի երրորդութենական կառուցվածքը: Արարածներից յուրաքանչյուրը, որքան էլ որ փոքրիկ լինի, անսահման միտք է արտահայտում^[4]: Մարդը պետք է միանա ամենին, համր բնությունից բխեցնելու համար գովաբանությունը: Որովհետև «աղոթքը սկզբից ևեթ, իբրև մի հառաչանք, հանգչում է արարչության խորհրդի և էության մեջ»^[5]: Աղոթքի մարդը հասկանում է, որ «ամեն բան աղոթում է, ամեն բան երգում է Աստծո փառքը»: «Այդպիսով սովորում էի այն, ինչը որ Ֆիլոկալիան անվանում է “արարչության բարբառի ճանաչումը”, և տեսնում էի, թե ինչպես հնարավոր է զրուցել Աստծո արարածների հետ»^[6]:

Արևմուտքի գիտական վիթխարի փնտրտուքը, – որն անկասկած հնարավոր է դարձվել և խորհրդավոր կերպով արգասավորվել է Քրիստոնեության հոգեմարզիկների այս տեսիլքով, – որքա՜ն ավելի մեծ հնարավորություններ է տալիս մեզ այսօր՝ ընդարձակելու և խորացնելու գովաբանական այդ հռչակումը:

Աստվածային արվեստը, որ բացահայտվում է աշխարհի կառուցվածքի մեջ, նկատելի և ճանաչելի չէ միայն արևի, լուսնի և աստղերի մեջ, այլ՝ գործել է նաև երկրի վրա, ավելի մանրակերտ եղանակով. Տիրոջ ձեռքը անհոգության չի մատնել անգամ ամենափոքրիկ կենդանիների մարմինները, – առավել ևս՝ հոգիները, – որովհետև տեսնում ենք, որ նրանցից յուրաքանչյուրն ունի վարքի միայն իրեն բնորոշ դիմագիծ, օրինակի համար՝ պաշտպանվելու կերպը: Անհոգության չի մատնել երկրի բույսերին ևս, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի մի յուրահատկություն, որն իր վրա կրում է աստվածային արվեստի դրոշմը. մերթ արմատները, մերթ տերևները, մերթ պտուղները, կամ էլ՝ տեսակների բազմազանությունը: Արդ, միևնույն ձևով, աստվածային ներշնչման ներքո գրված գրքերում Նախախնամությունը մարդկային զարմին շնորհում է առավե՛լ քան մարդկային իմաստությունը, տողերից յուրաքանչյուրի մեջ սերմանելով ինչ որ մի փրկարար ճշմարտություն, որքանով որ տվյալ տողը կարող է պարունակել այն, այդպիսով ինչ որ կերպ գծելով Իմաստության ուղին: Արդարև, երբ ընդունում ենք, որ Աստվածաշնչի գրքերն իրենց որպես հեղինակ ունեն Աստծուն, հարկավոր է համոզված լինել, որ նա, ով հարցադրումներ է ուղղում բնությանը, և նա, ով հարցադրումներ է ուղղում Աստվածաշնչին, անհրաժեշտորեն հասնելու են միևնույն եզրակացություններին:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Առաջին սաղմոսի մեկնություն, 3 (PG 12, 1081A-B; SC 302, p. 246).

Լոգոսը (Բանը) թաքնվում և հայտնվում է և՛ տեսանելի ձևերի («ֆորմա»ների) մեջ, և՛ Աստվածաշնչի խոսքերի մեջ: Տեսանելին դա գրի առնված անտեսանելին է: Աստվածային գաղափարը՝ Լոգոսը, որ ամեն բան հղանում, ստեղծում և ձգում է դեպի Ինքը, որ դրանցից յուրաքանչյուրի մեջ լռում և խոսում է, լռում է մարդու անհոգության կամ անհագության մեջ, խոսում է, երբ մարդը «անուն է տալիս» կենդանի էակներին, դառնալով սիրատոչոր բանաստեղծ: Նյութը (մատերիան) ենթատեսանելի է, էներգիաների խաղ է, չափագիտական վերացականացում: Տեսանելի ձևը վկայում է անտեսանելիին:

Մենք ասում ենք, որ Աստվածաշնչի գրքերում խոսքերը Քրիստոսի զգեստներն են, իսկ դրանց իմաստը՝ Նրա մարմինը: Խոսքերը քողարկում են, իմաստը հայտնում է: Նույնը տեղի է ունենում աշխարհում, ուր տեսանելի իրողությունների կերպարանքները զգեստների նման են, իսկ գաղափարները, որոնց համաձայն դրանք ստեղծված են, մարմնի նման են: Առաջինները քողարկում են, երկրորդները՝ հայտնում: Որովհետև համընդհանուր Արարիչն ու Օրենսդիրը՝ Բանը, հայտնվելով թաքնվում է և թաքնվելով հայտնվում է:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Խնդրահարույց հարցեր, 10 (PG 91, 1129B).

«Բարձրացրե՛ք ձեր աչքերը և տեսե՛ք արտերը, որ սպիտակել են և հասել՝ հնձի համար» (Հվհ 4, 35):

Խոսքն Իր աշակերտների մեջ է, և նրանց՝ ովքեր լսում են Իրեն, պատվիրում է բարձրացնել իրենց աչքերը դեպի Աստվածաշնչի արտերը և դեպի այն մյուս արտը, ուր Խոսքը ներկա է յուրաքանչյուր էակի մեջ, որքան էլ որ նա փոքր լինի, այնպես՝ որ աշակերտներն ընկալեն Ճշմարտության լույսի անբիծ մաքրությունն ու փայլակնացայտ շողարձակումը, որն ամենուր է:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնություն, XIII, 42, 284 (PG 14, 476A; GCS 10, p. 269; SC 222, pp. 182-184).

Նույնքան սխալ է այս համատարած արտահայտությունը կրկնելը. «Չարը կայանում է նյութի [մատերիա] մեջ որպես այդպիսին»: Որովհետև, ճիշտն ասած, նյութը ևս մասնակցում է կարգուկանոնին, գեղեցկությանն ու ձևին [ֆորմա]: [...] Մյուս կողմից, Բարին ինչպե՞ս կարող էր, ծնելու համար, գործածել չար իրականությունը: Ինչպե՞ս կարող է չար լինել այս իրականությունը, որ թաթախված է Բարիով: [...] Եթե նյութը չար է, ինչպե՞ս բացատրել փաստը, որ այն ծնում և սնուցում է բնությունը: Չարը, որպես այդպիսին, ոչինչ չի ծնում և ոչինչ չի սնուցում, այն ո՛չ արտադրում է, ո՛չ էլ պահպանում: Եթե ինչ որ մեկն առարկի, թե նյութը [...] հոգիներին քարշ է տալիս դեպի չարը, ինչպե՞ս կարող է սա ճիշտ լինել, եթե բազմաթիվ են նյութական էակները, որոնք իրենց հայացքն ուղղում են դեպի Բարին:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, IV, 28 (PG 3, 729A-B).

Այսպիսով, ուրեմն, ամեն բան անտեսանելիի՝ շոշափելի խորհրդի պարգևն է:

Նա, ում միտքը նվազ զարգացած է, երբ տեսնում է մի բան, որը զգեստավորված է գեղեցկության ինչ որ չափի տեսքով, կարծում է, թե այդ բանը գեղեցիկ է ինքնըստինքյան: [...] Բայց ով մաքրագործել է իր հոգու աչքերը և ընդունակ է տեսնելու գեղեցիկ բաները, [...] տեսանելին գործածում է որպես ոստնակ, բարձրանալու համար հոգևորի հայեցողությանը:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Կուսության մասին, XI, 1 (PG 46, 364B-C; SC 119, p. 382).

«Σύμβολον»ը (սիմվոլ, խորհրդանշան), հին Հունաստանում, դա երկու մասի բաժանված մատանի էր, և բաժանված երկու մասերի վերամիավորումը փաստում էր հանդիպող երկու կողմերի ինքնությունը, վավերացնում էր հանդիպումը: Քրիստոսի մեջ աշխարհը վերակազմվում, վերամիավորվում է որպես «սիմվոլ», որպես խորհրդանշանների շռայլ առատություն: Անտեսանելին նշմարվում է տեսանելիի մեջ, նրա քողի ետևում: Տեսանելին ու անտեսանելին փոխադարձ կերպով խորհրդանշում են մեկը մյուսին, «աշխարհի տան» մեջ, որի հեռավոր, արմատապես վերանցական կենտրոնն է Աստված: Աստված վերանցական է, գերազանցում է և՛ զգալի, և՛ իմացական իրականություններին, բայց Բանի մարմնավորման միջոցով ներթափանցում է դրանց երկուսի մեջ էլ, այլակերպում է դրանք և միավորում: Աշխարհը մի վիթխարի մարմնավորում է, որին ընդդիմանում է անկումը. «διάβολος»ը (դև, սատանա) «սիմվոլ»ի հակադիրն է, անդադար փորձում է միմյանցից հեռացնել արդեն իսկ բաժանված մատանու երկու կեսերը: Բայց դրանք վերամիավորվում են Քրիստոսի մեջ: Քրիստոնեական խորհրդաբանությունն ա՛յլ բան չի արտահայտում, քան միայն՝ Քրիստոսի մեջ միությունը աստվածայինի և մարդկայինի, բացահայտելով փառքի քրիստոսական շրջանառությունը «երկրի» և «երկնքի», տեսանելիի ու անտեսանելիի միջև: Եվ տիեզերքը դառնում է երկխոսություն աստվածայինի և մարդկայինի միջև:

Մարդու հանդեպ Աստծո սերը հոգևորը պատում է զգայականի, գերէականը՝ էականի մեջ, ձև ու կերպարանք է տալիս [...] անկերպարանքին, և խորհրդանշանների մի բազմության միջոցով բազմապատկում և պատկերում է անկերպարանք Պարզությունը:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, I, 4 (PG 3, 592B).

Աշխարհը մեկ է: [...] Արդարև, իմացական աշխարհն իր ամբողջությամբ հայտնվում է զգայական աշխարհի ամբողջության մեջ և միստիկ կերպով արտահայտվում է խորհրդանշական պատկերների միջոցով, նրանց համար՝ ովքեր աչքեր ունեն տեսնելու համար: Եվ ամբողջ զգայական աշխարհն իր քողի ետևում ծածուկ կերպով նշմարել է տալիս ամբողջ իմացական աշխարհը, գաղափարների միջոցով պարզեցված ու միավորված: Երկրորդի մեջ ներկա է առաջինը գաղափարների միջոցով, իսկ առաջինի մեջ ներկա է երկրորդը խորհրդանշանների միջոցով, և երկուսի գործը մեկ է:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Խորհրդագիտություն, 2 (PG 91, 669B-C).

Աստվածաշնորհ Առաքյալն ասում է. «Աշխարհի արարումից ի վեր, անտեսանելի իրողությունները իմանալի կերպով տեսնվում են արարածների միջոցով» (Հռմ 1, 20): Եթե անտեսանելի իրողությունները իմանալի կերպով տեսնվում են տեսանելի իրողությունների միջոցով, տեսանելի իրողությունները շա՜տ ավելի մեծ չափով խորապես ճանաչվում են անտեսանելիների միջոցով, նրանց կողմից, ովքեր նվիրվում են հայեցողությանը: Արդարև, իմացական իրողությունների խորհրդանշական հայեցողությունը տեսանելի իրողությունների միջոցով ա՛յլ բան չէ, քան՝ տեսանելի իրողությունների ըմբռնումը – Հոգու մեջ – անտեսանելիների միջոցով:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Խորհրդագիտություն, 2 (PG 91, 669C-D).

Աստված պարզ է և անսահմանափակ, բոլոր էակներից անդին, [...] որովհետև Նա զերծ է որևէ փոխկախումնավորությունից:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Խնդրահարույց հարցեր, 10 (PG 91, 1153B)^[7].

Այսպիսով, ամեն բան խորհրդանշան է. բոլոր էակները, որքան էլ որ փոքր լինեն ու աննշան, և նրանց հարաբերությունները, նրանց հավասարակշռությունը, որտեղ կյանքն անդադար բխում է մահից: Նյութի կուսությունը, թափանցիկության այս կետը գոյակների սրտում, իր գագաթնակետին է հասնում Մարիամի բեղուն կուսության մեջ: Առարկաների օգտագործման կողքին, կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ օգտագործման ընդմիջով, հարկավոր է սովորել տեսնել նրանց մեջ երկնային իրականությունների հայտնությունը: Գոյություն չունի միայն պատճառների ու հետևանքների հորիզոնական կապակցությունը շղթայի նման: Յուրաքանչյուր գոյակ, դիտվելով «ուղղահայաց ուղղությամբ», բացվում է անվերջ հորիզոնների վրա: Միայն նման «ուղղահայաց» ճանաչողությունը կարող է լուսավորել գիտական փնտրտուքը, սահմանափակել և առաջնորդել տեխնիկայի զորությունը: «Homo faber»ը (արտադրող մարդը) շնչահեղձ է լինում և շնչահեղձ է անում աշխարհը, եթե նախևառաջ հանդես չի գալիս որպես «homo celebrans» (ծիսակատար մարդ):

Պողոս Առաքյալն ուսուցանում է մեզ, որ «այն՝ ինչն անտեսանելի է Աստծո մեջ», «բացահայտվում է» տեսանելի արարածների միջոցով (Հռմ 1, 20), անտեսանելին՝ տեսանելիի միջոցով. նա այդպիսով մեզ ցույց է տալիս, որ այս տեսանելի աշխարհն իր մեջ պարունակում է ուսուցումներ անտեսանելի աշխարհի մասին, և որ այս երկիրն իրենում պարունակում է որոշ «պատկերներ երկնային իրականությունների»: [...] Մինչև իսկ կարող է պատահել, որ Աստված, որը մարդուն ստեղծել է «Իր պատկերով ու նմանությամբ» (Ծնդ 1, 26), մյուս արարածների մեջ ևս դրած լինի նմանություն երկնային որոշ իրականությունների հետ: Թերևս այդ նմանությունն այնքա՜ն չնչին է, որ մինչև իսկ մանանեխի հատիկը, «որն ամենափոքրն է բոլոր սերմերի մեջ» (Մտթ 13, 31-32), իր համանմանն ունի երկնքի արքայությունում: Ուրեմն, իր բնության այդ օրենքով, որի համաձայն ինքն ամենափոքրն է բոլոր սերմերի մեջ, և սակայն ընդունակ է դառնալու ամենամեծը բոլոր բույսերի շարքին և իր ճյուղերի մեջ հյուրընկալելու երկնքի թռչուններին, այն մեր համար պատկերում է ո՛չ թե երկնային միայն մեկ իրականություն, այլ՝ երկնային արքայությունն ամբողջովին:

Այս առումով հնարավոր է, որ երկրային մյուս սերմերն էլ հավասարապես պարունակեն իրենց մեջ երկնային իրականությունների համանմանությունն ու նշանը: Իսկ եթե սա ճիշտ է սերմերի դեպքում, պետք է որ նույնը լինի նաև բույսերի պարագան, և եթե ճիշտ է բույսերի համար, չի կարող ա՛յլ կերպ լինել կենդանիների, թռչունների, սողունների կամ չորքոտանիների դեպքում: [...] Կարելի է ընդունել, որ այդ գոյակները՝ սերմերը, բույսերը, արմատները կամ կենդանիները, անշուշտ ծառայում են մարդկանց ֆիզիկական կարիքներին, բայց մյուս կողմից՝ իրենց մեջ բովանդակում են անտեսանելի աշխարհի կերպարանքն ու պատկերը, ինչպես նաև պարտականությունն ունեն վերամբարձելու հոգին և առաջնորդելու դեպի երկնային իրողությունների հայեցողությունը: Եվ թերևս սա է այն, ինչ ուզում է ասել աստվածային Իմաստության պատգամաբերը, երբ արտահայտվում է այսպես. «Նա է, որ ինձ տվել է գոյություն ունեցող ամեն ինչի ճշմարիտ գիտությունը, սովորեցրել է ինձ աշխարհի կառուցվածքն ու տարրերի հատկությունները, ժամանակների սկիզբը, վախճանն ու միջնամասը: Արեգակի շրջադարձերը և եղանակների հերթափոխը, տարվա պարբերական շրջանը և աստղերի դիրքը, կենդանիների նկարագիրն ու վայրի գազանների բնազդները, հոգիների ուժն ու մարդկանց մտքերը, բույսերի բազմազան տեսակներն ու արմատների հատկությունները. այն ամենը, որ ծածուկ է, այն ամենը, որ բացահայտ է, ես սովորեցի դրանք» (Իմ 7, 17-21): [...] Եվ այսպես ցույց է տալիս, առանց կասկածի հնարավորության, որ տեսանելի ամեն բան հարաբերության մեջ է ծածուկ ինչ որ մի բանի հետ, այսինքն՝ որ տեսանելի որևէ իրականություն խորհրդանշան է և մեր միտքն ուղղում է դեպի մի անտեսանելի իրականություն, որին ինքը կապակցված է:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Մեկնություն Երգ Երգոցի, III, 13, 9-12.14-16 (PG 13, 172D-174A; GCS 33, pp. 208-209; SC 376, pp. 628-634).

Բոլոր նրանց համար, ովքեր հրահանգվում են խորհրդածության գործում, գեղեցկության երևույթները դառնում են կերպարանքը մի անտեսանելի ներդաշնակության: Բուրմունքները, որ հպվում են մեր զգայարաններին, խորհրդանշում են հոգևոր լուսավորությունը: Նյութական լույսերը խորհրդանշում են այն աննյութական լույսը, որի պատկերն են:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Երկնային նվիրապետությունները, I, 3 (PG 3, 121C-D).

Աշխարհի իմաստը որպես աստվածահայտնություն, որի մեջ է կայանում հին կրոնների վեհությունը, այսպիսով գտնում է իր տեղը քրիստոնեության մեջ, ազատվելով, սակայն, կռապաշտության վտանգից, և դառնալով Աստված-մարդ հաղորդության քերթողական արվեստ: Հարկավոր է ընթերցել արևին ուղղված այս սքանչելի օրհներգը, որ շարադրել է Սբ. Դիոնիսիոս Արիսպագացին. արևի պայծառությունը խորհրդանշում, նյութականացնում է Աստվածային Փառքի կենարար շողարձակումը: Իր արգասաբեր ճառագայթմամբ՝ արևը վկան է մի ա՛յլ Արևի: Գեղեցիկն-ու-Բարին, հաղորդվելով արևի նման, առաջացնում է տարբերակման և միավորման երրորդութենական մի խաղ, ամեն ինչին տալիս է իր սահմանը և, դրանով իսկ, իր մղումը հաղորդության, իր ցատկը լույսի մեջ, դեպի արևային ակունքը, դեպի կենտրոնը, որի մեջ ճառագայթները հանդիպում և միավորվում են: Սբ. Դիոնիսիոս Արիսպագացու այս տողերը մտաբերել են տալիս Վան Գոգի խորհրդածությունները, որն Արլսից, Օգոստոսի կեսերին, իր Թեո եղբորը գրում էր. «Ովքեր այստեղ չեն հավատում արևին, [...] ամբարիշտներ են»^[8]:

Ինչպիսի՜ գովքի է արժանի արևի շողարձակումը: Արդարև, Բարուց է բխում նրա լույսը, և ինքն իսկ Բարու պատկերն է: Ուստի պարծանք է տրվում Բարուն, այն անվանելով Լույս: [...] Փաստացիորեն, ինչպես աստվածությանը բնորոշ բարությունը [...] ներթափանցում է գոյություն ունեցող ամեն ինչի մեջ, [...] այնպես՝ որ ամեն բան լուսավորում է, կենագործում, [...] հանդիսանում է նրա չափը, նրա տարածումը, նրա պատճառն ու նրա վախճանը, այդպես էլ, հավասարապես, կատարվում է պատկերի պարագային, ուր աստվածային բարությունը բացահայտվում է, այս մեծ արևը, որն ամբողջովին լույս է, և որի պայծառությունը երբեք չի դադարելու: [...] Նա է, որ ամեն բան լուսավորում է [...] և տեսանելի ամբողջ աշխարհի վրա տարածում է իր ճառագայթների փայլը: [...] Նա է, որ հնարավոր է դարձնում մարմինների աճը, նրանց պարգևում է կյանք, մաքրագործում է նրանց ու նորոգում: [...] Եվ ինչպես բարությունը գործուն է դարձնում ամեն բան, և քանի որ Արարիչ Աստվածությունը հավաքում է այն ամենը, որ ցրված է, այնպես՝ որ ամեն բան ձգտի դեպի Ինքը իբրև իր սկզբին, հարակցության իր կենտրոնին, իր կատարյալ ամբողջացմանը. ինչպես, Աստվածաշնչի համաձայն, ամեն բան Բարուց ստանում է իր կառուցվածքն ու գոյությունը, [...] նրա մեջ ամեն բան գտնում է իր սահմանը և նրան են ձգտում բոլոր գոյակները. իմացականությամբ, եթե օժտված են մտքով. զգացողությամբ, եթե օժտված են զգայականությամբ. կենսական բնազդի բնական շարժումով, եթե զգայարաններով օժտված չեն. գոյությանը իրենց պարզ մասնակցությամբ, եթե կենդանի չեն և ունեն միայն նյութական գոյությունը. – այսպիսով,հայտնող պատկեր հանդիսանալու իր որակի համաձայն, լույսը միևնույն կերպ հավաքում և ձգում է դեպի ինքը [...] ամեն բան, որ ստանում է իր ճառագայթները: Սրա համար է, որ կոչվում է արև («hélios»), որովհետև ամեն բան նրանում հավաքված է («aollés») և վերամիավորում է այն, ինչը որ ցրված է: Դեպի այս լույսն են ձգտում զգայական բոլոր իրականությունները: [...] Ես անշուշտ չեմ ասում, ինչպես հներն էին վարվում, թե արևը, որպես աստված և տիեզերքի արարիչ, ինքնակամ կառավարում է տեսանելի աշխարհը, այլ՝ որ աշխարհի ստեղծումից ի վեր, Աստծո անտեսանելի խորհուրդները, Իր հավիտենական զորության ու աստվածության հետ, մտքի կողմից ընկալվում են արարածների միջոցով (հմմտ. Հռմ 1, 20):

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, IV, 4 (PG 3, 697B-700C).

Հրեշտակները Փառքի միջնորդներն են, արարչության այս խորհրդանշական կառուցվածքի պաշտոնյաները: Նրանց ներկայության ընկալումը մեզ օգնում է բացահայտելու բնության խորքը և նրա պատկանելությունը մի ա՛յլ աշխարհի, նրա արմատավորումը Աստծո մեջ:

Հրեշտակները, ավետարանողներն աստվածային Լռության,

պայծառափայլ լույսեր,

Անհասանելիի կողմից Իր սրբարանի շեմին կարգված,

որպեսզի հայտնեն Իրեն, թարգմանիչների նման:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, IV, 2 (PG 3, 696B-C).

Ներքին, ներանձնական ազատությունը – «apátheia»ն – հնարավոր է դարձնում այն ուշադիր, ընչաքաղցությունից մերկացած հայացքը, որն ամեն բան ընկալում և հռչակում է նրա ակնհայտության և նրա գաղտնիքի մեջ: Այստեղ հարկավոր է մեջբերել Քլոդելի խոսքերը. «Մաքուր աչքը և ուշադիր հայացքը տեսնում են, թե ինչպես է ամեն բան թափանցիկ դառնում իրենց առաջ»^[9]: «Միայն մաքրագործված հոգին ընդունակ կլինի հասկանալու վարդի բույրը»^[10]: Եվ նրա ակնարկը ճապոնական գեղարվեստին, որովհետև – կրկնենք սա – «բնության հայեցողությունը» հնարավոր է դարձնում Եկեղեցու հիշողության մեջ «ներբեռնել» փորձառություններն այն մշակույթների, որոնք սնուցվում են տիեզերական խորհրդաբանությամբ. «Հին շրջանի ճապոնացի նկարիչների (որոնք գրեթե միշտ վանականներ են եղել) ամբողջ արվեստը դառնում է բացատրելի, եթե հասկացվում է, որ տեսանելի աշխարհը նրանց համար տևական ակնարկ էր Իմաստությանը, ինչպես այն մեծղի ծառն այնտեղ՝ ներքևում, որն իր անարտահայտելի հանդարտությամբ՝ մեր համար ո՛չ է ասում չարին»^[11]:

Իմաստությունը կայանում է ամեն բան իր ճշմարտության համաձայն տեսնելու մեջ, ներքին կատարյալ ազատությամբ:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Հարյուրյակներ սիրո մասին, II, 64 (PG 90, 1005A).

Ահա հոգևոր մի փոքրիկ հրահանգում. անգամ ամենաաննշան զգացողության ընդմիջով – շնչառությունը, երկնակամարի օրհնությունն ընդունելը, մի քարի, մի կեղևի հպվելը, ծառի հանդարտ խաղաղությունը դիտելը – փորձում եմ հասկանալ այդ իրականությունը մինչև իր անդինը, իր անդենական կողմը: Հրահանգմանս առարկան տեսանելի է, և միաժամանակ՝ անտեսանելի. ես պետք է հասնեմ, միանամ իր ներքին իրականությանը, թողնեմ, որ այն առաջնորդի ինձ:Եվ կարելի է մինչև իսկ նախազգալ այն, ինչ Աստված է, եթե որևէ զգացողության ընդմիջով ջանանք հասնել յուրաքանչյուր էակի իրականությանը և չհեռանանք նրանից, քանի դեռ չենք ներթափանցել նրա անդենական կողմի մեջ:

ԿՂԵՄԵՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Հաճախապատում, V, 11, 74, 2 (PG 9, 112B; SC 278, p. 146).

Հրահանգումն ավելի է ճշգրտվում, կենտրոնանում. տվյալ էակի խորհուրդը, միշտ ավելի նվազ էգոիստական կերպով նախազգացվելով, առաջնորդում է մեզ դեպի Քրիստոսը: Բանը, մարմնանալով, մեր առաջ կրկին բացել է աշխարհի դրախտային որակը: Իր թափանցիկ կոնկրետության մեջ, երկիրը դրախտ է, և այդ դրախտի մեջ մուտք ենք գործում Քրիստոսի հետ մեռնելով ու հարություն առնելով:

Խոկմամբ [...] տվյալ էակի մեջ այլևս ուշադրություն չենք դարձնում նրա ֆիզիկական հատկություններին, նրա չափսերին, նրա հաստությանը, թեթևությանն ու երկարությանը: Այն, ինչը [խոկման արդյունքում] մնում է, այլևս մի նշան է, մի միավոր, որն օժտված է, եթե կարելի է այսպես ասել, մի դիրքով: [...] Նրանից անդին բացահայտում ենք Քրիստոսի անհունությունը, և այնտեղ, Նրա սրբության շնորհիվ, հառաջադիմում ենք դեպի Նրա անսահմանության անդունդը, մինչև որ նշմարում ենք Ամենակալին: [...] Ճանաչողության շնորհը մեզ տրվում է Աստծուց, Որդու միջոցով: Սողոմոնը մեծապես վկայում է այս բանին, ասելով. «Իմ մեջ մարդկային խելամտություն չկա: Աստված Ինքն է, որ տալիս է ինձ իմաս-տությունը և ես ճանաչում եմ սրբերի գիտությունը» (Առկ 30, 2): Մովսեսն էլ իմաստությանը տալիս է «կյանքի ծառ» խորհրդանշական անունը (Ծնդ 2, 9), որը տնկվել էր դրախտում:

Բայց այդ դրախտը մի՞թե նաև աշխարհը չէ, որի մեջ գտնվում են արարչության բոլոր տարրերը: Բանը մարմնացել է. ծաղկել և պտուղ է տվել. կյանքը տվել է նրանց, ովքեր ճաշակում են Իր բարությունը:

ԿՂԵՄԵՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Հաճախապատում, V, 11, 71, 2-72, 3 (PG 9, 108B-109B; SC 278, pp. 142-144).

Այսպիսով է, որ մարդը, որի մեջ խաչվել և փոխակերպվել է կրքերի ամբողջ ուժը, իրենից շողարձակում է մի դրախտային խաղաղություն: Մինչև իսկ շատ հաճախ պատահում է, որ նրա կողքին գազաններն հանդարտվում են, երբեմն նաև մարդիկ, որոնք ևս գազանացած վիճակում են ապրում:

Խոնարհ մարդը քայլում է դեպի մարդասպան գազանները: Այն պահին, երբ տեսնում են նրան, նրանց կատաղությունը հանդարտվում է, նրանք մոտենում են նրան իբրև իրենց տիրոջը, օրորելով իրենց գլուխները, լզում են նրա ձեռքերն ու ոտքերը: Հիրավի զգում են, որ նրանից գալիս է այն բույրը, որն արձակում էր Ադամի մարմինը անկումից առաջ, երբ այդ նույն կենդանիները նրան ընդառաջ գնացին և նա, դրախտում, անուններ տվեց նրանց:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 20 (ed. Spanos, p. 78).

Այդպիսի մարդու մեջ մարմինների գեղեցկությունն այլևս ցանկություն ու տռփանք չի առաջացնում, այլ միայն՝ գովք ու փառաբանություն:

Լսեցի ինչ որ մեկի մասին, ով տեսնելով շա՜տ գեղեցիկ մեկին, իրեն մղված զգաց գովելու Արարչին: Այդ գեղեցիկ մարմնի տեսքը արցունքներ հեղելու չափ ավելացրեց նրա սերն առ Աստված: Մարդը, որն այդպիսի իրավիճակներում այդպիսի զգացմունքներ է ունենում, արդեն իսկ հարություն է առել, [...] ընդհանուր հարությունից առաջ:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, XV, 58 (PG 88, 892D; ed. Astir, pp. 92-93).

Եթե արարածները մեզ տալիս են Աստծո նախազգացումը, Աստծուն մերձենալը մեզ հնարավորություն է տալիս ստանալու լիակատար հայտնությունը նրանց «լոգոսների», նրանց հոգևոր էությունների, նրանց անսահմանափակ իմաստների: Լոգոսը (Բանը) աստվածային Ենթական է գոյություն ունեցող բոլոր լոգոսների (բաների), բոլոր «բառերի», որոնց վրա հիմնված է աշխարհը: «Loghikόs» (բանավոր, բանական) մարդը, որը Լոգոսի անձնական պատկերն է, կանչված է դառնալու դրանց մարդկային ենթական: Հանդիպումը լիովին իրագործվում է Մարդ-Աստծո մեջ, որը մեզ հնարավորություն է տալիս բացահայտելու արարածների հոգևոր էությունները, ո՛չ թե դրանք սեփականացնելու, այլ՝ Լոգոսին ընծայելու համար, «նրանց անուն տալուց» հետո, նրանց վրա մեր ստեղծագործ հանճարի նշանը դրոշմելուց հետո: Աշխարհն հայնժամ երևում է որպես մի վիթխարի երկխոսություն Բանի և բանական մարդու միջև (և, հետևաբար, երկխոսություն նաև մարդկանց միջև, որովհետև մարդկանց անձնական գոյությունը սահմանված է ծառայելու նրանց հաղորդակցությանը): Ամբողջ պատմությունը, բոլոր մշակույթները, տիեզերական Լոգոսի ներկայությամբ կենագործված՝ վայրն են այդ երկխոսության, բայց միակ վայրը, ուր չի կարող գոյություն ունենալ ո՛չ շփոթություն, ո՛չ էլ բաժանում, Քրիստոսն Ինքն է:

Ինչպես շրջանի կենտրոնում կա այն միակ կետը, որտեղ բոլոր ճառագայթները տակավին միանում են, նմանապես նա, ով արժանի է նկատվել հասնելու Աստծուն, Նրա մեջ ճանաչում է արարածների բոլոր էությունները, մի ուղղակի ծանոթությամբ և առանց գաղափարների ու մտապատկերների:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Երկուհարյուր հոդվածներ, II, 4 (PG 90, 1125D-1128A).

Ճանաչողության մեջ, միտքը տիեզերքի հոգևոր էությունները ընծաների նման մատուցում է Աստծուն: Գոյության մեջ, միտքը ընդունում է պարգևներ, կյանքով լուսաբանելով աստվածային իմաստության ամբողջ պայծառությունը, որն անտեսանելիորեն դրված է էությունների ներսում:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Հարցադրումներ Թաղասիոսին, 51 (PG 90, 480A-481C).

Սրբերն Աստծո հետ միության մեջ ստանում են արարածների հոգևոր ճանաչումը: Նրանք Աստծո մեջ տեսնում են աշխարհը Նրա լույսով թաթախված և որպես Նրա ձեռքի մեջ պարփակված մի ամբողջություն: Ինչպես Սուրբ Բենեդիկտոսը, որն ամբողջ տիեզերքը տեսնում էր հավաքված Աստվածային Փառքի մի ճառագայթի ներսում:

– Մինչ աշակերտները դեռ քնած էին, Տիրոջ այրը՝ Բենեդիկտոսն արդեն արթուն էր, կանխելով գիշերային աղոթքի ժամը: Գիշերվա կեսին իր խցի պատուհանի մոտ ոտքի կանգնած, աղոթում էր Ամենակալ Տիրոջը, երբ հանկարծ տեսավ՝ թե ինչպես ծագեց մի լույս, որը փարատեց խավարն ամբողջ և փայլում էր այնպիսի պայծառությամբ, որ ցերեկվա լույսը նրա համեմատ կմթագներ: Մինչ նա դիտում էր այդ լույսը, տեղի ունեցավ արտասովոր մի բան. ինչպես ինքը պատմեց ավելի ուշ, ամբողջ աշխարհն անմնացորդ կերպով հավաքվեց իր աչքերի առաջ, արևի մի ճառագայթի նման: [...]

– Ինչպե՞ս է դա հնարավոր, որ ամբողջ աշխարհն այդ կերպ տեսնվի մի մարդու կողմից:

– [...] Ով տեսնում է Արարչին, նրա համար ամբողջ արարչությունը սահմանափակ է: Հազիվ մարդը նշմարում է Աստծո լույսը, արարված ամեն բան նրան երևում է չափազանց նեղ: Ներանձնական հայեցողության լույսն, արդարև, ընդարձակում է հոգին, և նա, Աստծո մեջ ընդարձակվելու շնորհիվ, անցնում է աշխարհի սահմաններից անդին: Պե՞տք է ասեմ դա: Հայեցողի հոգին անցնում է իր իսկ սահմաններից դուրս, երբ, Աստծո լույսի մեջ, հափշտակվում է իրենից իսկ անդին: Հայնժամ, իրենից ներքև նայելով, հասկանում է, թե որքա՜ն սահմանափակ է այն, ինչը երկրի վրա իրեն թվում էր առանց սահմանների: Այդ մարդը [...] կարողացավ այդ տեսիլքն ունենալ միմիայն Աստծո լույսի մեջ: Ուրեմն զարմանալի չէ, որ տեսել է ամբողջ աշխարհն իր առաջ հավաքված, քանի որ ինքն իսկ, Հոգու լույսի մեջ, բարձրացվել էր աշխարհից դուրս: Երբ ասում ենք, որ աշխարհը հավաքվեց իր աչքերի առաջ, դա չի նշանակում, թե երկինքն ու երկիրը սեղմվեցին: Այլ՝ տեսանողի հոգին ընդարձակվեց: Աստծո մեջ հափշտակված, կարողացավ առանց ջանք գործադրելու տեսնել այն ամենը, ինչը որ Աստծուց ներքև է գտնվում:

ԳՐԻԳՈՐ ՄԵԾ, Երկխոսություններ, II, 35 (PL 66, 198A-200B).

Արևը, որ ծագում և լուսավորում է աշխարհը, ցույց է տալիս ինքն իրեն և ամեն բան, որ լուսավորում է: Նույնն է տեղի ունենում արդարության Արեգակի դեպքում: Երբ ծագում է մաքրագործված մտքում, տեսնել է տալիս Ինքն Իրեն և տեսնել է տալիս լոգոսները բաների, որոնք Ինքը ստեղծել է:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Հարյուրյակներ սիրո մասին, I, 95 (PG 90, 981C).

Ճապոնիայում, շինթոյիստական տաճարների խորքում, դրված է միայն մի հայելի: Խորհրդանշան և առեղծված: Վտանգը կա կքվելու սեփական անձի վրա, փակվելու սեփական Եսի մեջ: Բայց քրիստոնյան գիտի, որ Եսը Քրիստոսի պատկերն է: Եվ Քրիստոսն է հավատարիմ հայելին, որի մեջ տեսանելի է էակների ու առարկաների ճշմարտությունը, ինչպես նաև Եսի ճշմարտությունը, որն այդուհետև չի երևում որպես չտարբերակված, անորոշ վիհ, այլ՝ մի Դեմքի ներաշխարհ:

Ահա՛. Տերը մեր հայելին է:

Բացե՛ք ձեր աչքերը,

նայեցե՛ք Նրան,

սովորեցե՛ք ճանաչել ձեր դեմքը:

Տաղք Սողոմոնի, XIII, 1-2 (Harris-Mingana II, p. 276).

Այլևս ոչինչ աշխարհիկ չէ: Ինչպես նաև չկա ոչինչ, որն ինքնըստինքյան սրբազան լինի: Իրական սահմանագիծը չսրբագործվածի և սրբագործվածի միջև է: Իսկ սրբագործել կարելի է ամեն բան. ո՛չ միայն տիեզերական իրականությունները, այլ նաև մարդու ձեռքով պատրաստված բոլոր առարկաներն ու գործիքները, մինչև իսկ նրանք, որոնք արտաքուստ և մակերեսայնորեն դիտված՝ սահմանված են ամենահասարակ գործածումների: Հասարակի արտակարգությունը – որը ժամանակակից որոշ արվեստագետներ փորձել են արժևորել, օրինակի համար՝ պատվանդանի վրա դնելով սովորական գործածության ինչ որ մի առարկա – հոգևոր մարդը դա զգում և հարգում է ամբողջովին ինքնաբերաբար, սրտաբուխ կերպով:

Վանքի բոլոր գործիքները, նյութերն ու սպասքը նկատել այնպես, կարծես խորանի սրբազան իրերը լինեին:

ԲԵՆԵԴԻԿՏՈՍ ՆՈՐՉԱՑԻ, Վանական կանոնագիրք, XXXI, 10 (SC 182, p. 558).

Սրբագործված մարդն, այսպիսով, բոլոր արարածներին ներառում է իր սիրո և իր աղոթքի մեջ: Նրա սերը դառնում է տիեզերական: Սբ. Իսահակ Նինվեացու հետևյալ հատվածն ընթերցելիս ոմանք կարող են նմանություններ նշմարել բուդդիստական որոշ գրությունների հետ: Եվ սակայն, տարբերությունը մեծ է. աստվածաշնչյան մտահամակարգում արարածները «ժամանակավոր, ոչ-մնայուն ագրեգատներ» չեն, կատարելապես իրական են: Եվ իրական է նաև նրանց տառապանքը, խավարի ուժերի կողմից բազմապատկվող ահն ու սարսափը, որոնց մեր մեղքը շարունակ թույլատրում է, որ իբրև գիշատիչ ավարառուներ որսան ու ավերեն այս աշխարհը: Կարող ենք ասել, որ այս սոսկալի իրականության վրա – մի տեսակետ, որն յուրահատուկ կերպով հոգեհարազատ է Սբ. Իսահակ Նինվեացուն – Քրիստոսը, և Նրա հետ նաև Սրբերը, շարունակ խաչվում են, ամենքին և ամեն ինչին – «մինչև իսկ օձերին» – հաղորդելու համար մի կյանք, որն ազատված է ամեն տեսակ մահից:

– Ի՞նչ է, կարճ ասած, մաքրությունը:

– Դա ստեղծված ամբողջ բնության հանդեպ կարեկցանք տածող սիրտն է: [...]

– Իսկ ինչպիսի՞ն է կարեկցանք տածող սիրտը:

– [...] Դա մի սիրտ է, որ այրվում է ամբողջ արարչության համար. թռչունների, կենդանիների, դևերի, յուրաքանչյուր արարածի համար: Երբ մտածում է նրանց մասին, երբ նրանց տեսնում է, նրա աչքերից հոսում են արցունքները: Այնքա՜ն ուժգին, այնքա՜ն բուռն է նրա կարեկցանքը, [...] որ նրա սիրտը արյունոտվում է, երբ տեսնում է անգամ ամենանվաստ արարածի ցավն ու նրան պատահած չարիքը: Այդ իսկ պատճառով, նա ամեն ժամ աղոթում է արցունքներով [...] ճշմարտության բոլոր թշնամիների համար և բոլոր իրեն չարիք անողների համար, որպեսզի պաշտպանություն և ներում գտնեն: Աղոթում է մինչև իսկ օձերի համար, վիթխարի կարեկցանքով, որ ծնվում է իր սրտում առանց չափի, Աստծո պատկերով:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 81 (ed. Spanos, p. 306).

«Բնության հայեցողությունը» կարող է հոգևոր համ տալ մեր գոյությանը, նույնիսկ եթե ոչ մի հավակնություն չունենք լինելու «միստիկներ» այն բավականին յուրահատուկ իմաստով, որն այդ բառին տրվել է Արևմուտքում: Բավական է, Հարուցյալի լույսի մեջ, մի քիչ սիրալիր ուշադրություն: Հայնժամ ամենանվաստ իրողություններն անգամ արձակում են իրենց գաղտնիքը: Մարդը դառնում է աշխարհի քահանան իր սրտի խորանի վրա, ծիսակատարն այն տիեզերական «ծեսի», որի մասին խոսում է Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողը: Խոսքի կարողությունն իր լեզվական դրսևորմամբ, աշխատանքը, արվեստը, մշակույթը, հումանիզմներն այստեղ գտնում են իրենց իմաստը, որովհետև Լոգոսը

լոգոսների մեջ անճառելի կերպով մեր համար թաքնվելով, համեմատական եղանակով ընծայվում է մեր մտքին, տեսանելի իրողությունների միջոցով, որոնք գործածում է տառերի նման, նրանց ամբողջության և նրանցից յուրաքանչյուրի մեջ ամբողջական ու չմասնատված կերպով. Անտարբերակելին՝ տարբերակվող իրողությունների մեջ, Անբաղադրյալը՝ բաղադրյալ իրողությունների մեջ, Չսկզբնավորվածը՝ իրողությունների մեջ, որոնք ենթակա են մի սկզբի, Անտեսանելին՝ տեսանելի, Անշոշափելին՝ շոշափելի իրողությունների մեջ: Նա այսպիսով հավաքում է մեզ Իր մեջ, մեկնելով գոյություն ունեցող ամեն ինչից, [...] Իր հետ միության մեջ մեզ վեր բարձրացնելով, ինչպես Ինքը տարածվեց՝ վար իջնելով մեր համար:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Խնդրահարույց հարցեր, 33 (PG 91, 1285D-1288A).

Մարդիկ, սակայն, մշտապես ենթակա են աշխարհը յուրացնելու, սեփականացնելու, աշխարհին որսի, ավարի նման տիրելու փորձությանը. այդպես վարվելով, աշխարհն է՛լ ավելի են ստրկացնում մահվանը, և այսօր առավել քան երբևէ տեսանելի է մարդկության ինքնասպանության և, միաժամանակ, բնության ավերման իրական վտանգը: Քրիստոսի խորհուրդը և Իրեն պատկանողների վկայությունն այստեղ միջամտում է՝ մահվան իրավիճակը հարության իրավիճակի փոխակերպելու համար: Քրիստոսի մեջ աշխարհը դառնում է գոհաբանություն (պատարագ): Քրիստոսի մեջ մենք կարող ենք փոխակերպել աշխարհը, այն մտցնելով Հարուցյալի աստվածային-մարդկային գիտակցության կողմից կենագործված միջմարդկային գիտակցության մեջ. Հարուցյալի, որն ամենքին և ամեն ինչի պարգևում է հարությունը: Քրիստոնյաների գործն է ցույց տալ մարդկանց, որ Խաչը, պատմության բոլոր խաչերը, մեզ կոչ են անում տիրապետության մտայնությունից անցնել բաժնեկցման և ընծայման մտայնությանը, պարգևի ընդմիջով բացահայտել Պարգևատուին: Կոչ են անում հարգելու և հոգեկանացնելու բնությունը, և միմյանց միջև եղբայրորեն կիսելու երկրի բարիքները, որովհետև, գրում է Դումիտրու Սթանիլոաեն, – ում միտքն եմ այստեղ համառոտում, – «դրանք սահմանված են ծառայելու միջանձնական հաղորդությանը»^[12]: Սրբությունը հաղորդում է աստվածային լույսը ո՛չ միայն մարդկային մարմնին, այլ նաև ամբողջ տիեզերական միջավայրին: Այսօր, երբ ինքնին պատմությունն է, որ մարդկության առաջ դնում է վերջին վերաբերվող հարցերը, կանչված ենք ապրելու այն, ինչը Սիմոն Ուեյլը մատնանշում էր որպես «հանճարեղ սրբություն». մի սրբություն, որն ընդունակ է հաղորդելու լույսը մինչև քաղաքակրթության հիմքերը^[13]:

Ժամանակակից հեղինակների գործերից մեջբերված հետևյալ երկու հատվածներն ընդգծում են նմանօրինակ հայեցողության արդիականությունը: Փիեռ Էմմանուելն իր «Ծառը և քամին» երկում ցույց է տալիս, որ հարկավոր է տիեզերքի խորքերի փորձառությունն ունենալ՝ սեփական խորքը վերարթնացնելու համար: Եվ իր միտքը շարունակում է հետևյալ խոսքերով. «Քաղաքից դուրս, այս տարածաչափությունն ամենուր է: Դաշտերում, որ տարածվում են մինչև Վանթու. վերջալույսի միակ աստղի հեռավորության մեջ. ծովային սնոբարի պերճաշուք ծառաբնի մեջ. հողմավարի թռիչքի մեջ. բվեճի գիշերային կանչի մեջ: Այս տեսանելի և միաժամանակ անտեսանելի բաները գոյություն ունեն որքան ես, և ավելի՝ քան ես, յուրաքանչյուրն իր կարգի մեջ: [...] Բոլորն էլ խորհրդանշական են, մինչև իսկ կարիճը, որին ես երբեք չեմ տրորի և որին դիտելն ինձ հաճելի է, մինչ նրա ստվերը ձգվում է պատի երկայնքով: Մարդու ճշմարիտ գոյատարածքը այս բաների մեջ է, նրանց ներաշխարհը որդեգրելու, նրանց փառաբանությանը մասնակցելու, այդ փառաբանությունը նրանց մեջ հասկանալու և սեփական անձում արմատավորելու մեջ»^[14]:

Եվ Վլադիմիր Մաքսիմովն իր «Արարչության յոթ օրերը» գրքում. «Հրաշալի կերպով [...] կարծես առաջին անգամ էի տեսնում անտառը: Եղևնին այլևս սոսկ եղևնի չէր, այլ նաև ինչ որ մի ուրիշ բան, շա՜տ ավելի մեծ: Խոտի վրայի ցողը ցող չէր ընդհանուր առմամբ, յուրաքանչյուր կաթիլը գոյություն ուներ ինքնուրույն կերպով, առանձնաբար: Կարելի էր անուն տալ ճանապարհի ջրափոսերից յուրաքանչյուրին»^[15]:

Այսպիսով աղոթքի մարդը, մարդը, որի համար ճանաչողությունը նույնանում է կյանքի, իսկ կյանքը՝ անմահության հետ, ընդունակ է դառնում «զգալու ամեն բան Աստծո մեջ», զգալու ամեն ինչի վրա, ամեն ինչի մեջ, Աստծո օրհնությունը, և հետևաբար՝ ընդունակ է դառնում ինքն իսկ օրհնելու ամենքին և ամեն ինչին, տեսնելու ամեն ինչի մեջ Աստծո հրաշքներից մեկը, և ուստի ինքն էլ – ակամա, առանց ուզենալու – հրաշագործելու, արգասավորելու նոր Երուսաղեմի նորոգված, բժշկված, թեթև ու պայծառ մարմնեղությունը:

– Ի՞նչ է ճանաչողությունը:

– Անմահական կյանքի իմաստը:

– Իսկ ի՞նչ է անմահական կյանքը:

– Զգալ ամեն բան Աստծո մեջ: Որովհետև սերը բխում է հանդիպումից: Աստծուն միացած ճանաչողությունը որևէ փափաք հասցնում է իր լրմանը: Իսկ սրտի համար, որն այն ստանում է, այն, իր ամբողջության մեջ, քաղցրություն է, որ հեղվում է երկրի վրա: Որովհետև չկա ոչինչ, որ կարող է նմանվել Աստծո ճանաչողության քաղցրությանը:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 38 (ed. Spanos, p. 164).

^[1] L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus e Quaderni 1914-1916, Torino 1968, p. 189; Id., Lezioni e conversazioni sull'etica, l'estetica, la psicologia e la credenza religiosa, Milano 1995, pp. 5-18.

^[2] D. Stăniloae, ''La centralité du Christ dans la théologie, dans la spiritualité et dans la mission orthodoxe'', in Contacts 92 [1975], p. 448.

^[3] Արևելյան Եկեղեցու մի Վանական, Amour sans limites, Chevetogne 1971, pp. 27-28.

^[4] Դրա համար էլ հայերենում ամեն առարկա և իրողություն կոչվում է «բան», այսինքն՝ իր մեջ լոգոս, բանականություն պարունակող միավոր:

^[5] V. Rozanov, L'apocalisse del nostro tempo, Milano 1979, p. 108.

^[6] Racconti di un pellegrino russo, Bose 2005, p. 58.

^[7] Հմմտ. նաև՝ Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանող, Աստվածաբանական և տնօրինական հոդվածներ, V, 71 (PG 90, 1377C).

^[8] 1888 թ.ի Օգոստոսի 11ի նամակը, in V. Van Gogh, Lettere a Theo, Milano 1984, p. 289.

^[9] P. Claudel, La Ville (II version), in Théâtre I, Paris 1967, p. 479.

^[10] P. Claudel, L'oiseau noir dans le soleil levant, in Oeuvres en prose, Paris 1965, p. 1185.

^[11] Նույն, p. 1184.

^[12] D. Stăniloae, Teologia dogmatică ortodoxă pentru Institutele teologice I, p. 344 (eng. tr.: The Experience of God. Orthodox Dogmatic Theology, II. The World: Creation and Daification, Holy Cross Orthodox Press, Brookline 2000, p. 27).

^[13] S. Weil, Attesa di Dio, Milano 2008, pp. 58-59; Ead., Quaderni II, Milano 1991, p. 196; M.-P. Ducrocq, L'appel universel de Simone Weil. Une voie de sainteté, Saint-Maurice 2005, pp. 133-148.

^[14] P. Emmanuel, L'arbre et le vent. Feuilles volantes 1980-1981, Paris 1981, pp. 29-30.

^[15] V. Maksimov, I sette giorni della creazione, Milano 1973, p. 40.

Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։

Շնորհակալություն կանխավ։