Մարդու բանականությունը

Տեսանք, թե ինչպես Դիդրոյի, Դ'Հոլբախի, Գուլդի, Մոնոյի, Բոնչինելլիի և ընդհանրապես մատերիալիստ էվոլյուցիոնիստների համար մարդը և մարդկային բանականությունը «սառեցված պատահար» են, պատահականության ծնունդ, մատերիայի կերպարանափոխություն, որի կարիքն ու անհրաժեշտությունը, էվոլյուցիոնիստական տեսանկյունից դիտված, բոլորովին էլ չկար:

Ակնհայտ է, որ նման դիրքորոշումն հիմնավորելու համար գոյություն չունի գիտական ոչ մի փաստ, ոչ մի ապացույց: Աթեոլոգները մարդու և բանականության դեմ իրենց պայքարը մղում են այն բանի համար, որ եթե մարդկային բանականությունը կամեցված, ծրագրված է, եթե ընդունում ենք, որ նրա գոյությունը դուրս է մնում սոսկ նյութական տարածաչափության սահմաններից, տիեզերքի ետևում ակնհայտորեն տեսանելի է դառնում Արարիչ Բանականության ներկայությունը:

Արդարև, ամենաակներև հարցը, որ կարող ենք առաջ քաշել, հետևյալն է. եթե բանականությունը պատահականության ծնունդը լիներ, ինչպե՞ս կկարողանար հասկանալ և մեկնաբանել տիեզերքի օրենքները: «Եթե մեր բանականությունը պատահականության արդյունքն է», գրում է Ժերոմ Լըժոնը, «պատահականությունն ինչպե՞ս է կարողացել նախատեսել ուղեղի այս արտակարգ գործողություններն այնպես, որ էվոլյուցիան ապա կարողացել է ստեղծել այն օրգանը, որով այդ գործողությունները հնարավոր են դարձել»:

Ա՛յլ կերպ ասած, պատահականությունն ինչպե՞ս կարող է մարդուն օժտած լինի գոյություն ունենալու գիտակցությամբ, և միաժամանակ՝ շրջակա իրականության և իրողությունների էության մեջ թափանցելու կարողությամբ, քանի որ մի պատահարի և մի ուրիշ պատահարի, տիեզերքի պատահականության և բանականության պատահականության միջև գոյություն չի կարող ունենալ պատճառային ոչ մի հարաբերություն: Հնարավո՞ր է, որ պատահականություն գումարած պատահականություն՝ ծնվի կարգուկանոն, կարգուկանոնի ուսումնասիրում, կարգուկանոնը բացատրելու և մեկնաբանելու գործիքներ:

Իրականում, մարդկային գիտության անզորությունը՝ փաստելու և ապացուցելու մարդկային բանականության սոսկ նյութական էությունը, տրամաբանական անհնարինությունը՝ բանականությունից զուրկ համարելու ինքնին բանականության իսկ գոյությունը, ակներև են որքան միջօրեի արևը: Այընշտայնի խոսքերով, հարցը վերաբերվում է մի հրաշքի, որի վերաբերյալ նա բացականչում էր. «Կարելի է ասել, որ աշխարհի հավիտենական խորհուրդը նրա ընկալելիությունն է»: Սա նշանակում է, որ փաստը, որ աշխարհը մեզ ներկայանում է որպես կանոնավոր, օրենքներով կարգավորված իրականություն, հասկանալի, այլ ո՛չ թե՝ անհասկանալի, բանական, այլ ո՛չ թե՝ անհեթեթ, «իսկապես մի հրաշք է»^[1], որի դիմաց երբեք չպետք է դադարենք զգալու ապշանք ու հիացմունք: Տիեզերքը կարծես հրավիրում և թույլ է տալիս, որ մարդը ճանաչի իրեն. մարդը, որն այդ ընկալման ու ճանաչողության համար իրենում ունի համապատասխան զգայարաններն ու բանականությունը, և այդ ճանաչողությունն իրականացնելու կամքը, փափագը, ձգտումը: Մանավանդ թե, կարելի է ասել, որ գիտության հիմքում գտնվում է հավատքի մի քայլ, որը ծնունդ է առնում այն անմիջական, բնածին համաձայնությունից, որ գոյություն ունի մարդու, իր բանականության և իրեն շրջապատող տիեզերքի միջև:

Ինչպես նկատել է տալիս Թոմաս Թորրենսը, «մեծ գիտնականներն անդրադառնում են, որ մի տարրական, ինտուիտիվ ու անսասան հավատք կա տիեզերքում գոյություն ունեցող ամեն ինչի նշանակալի բնության ներսում, հավատք՝ տիեզերքի ճանաչելիության, հավատք՝ նրա համակելի ու միասնական նկարագրի, հավատք՝ նրա կանոնավորության ու հաստատունության ու տևականության ու պարզության [...] նկատմամբ, և նաև հավատք, որ իրական աշխարհն հնարավոր է ընկալել մեր գաղափարներով, միացած հավատքին, որ իրական աշխարհի իմացականությունը վավերական է նաև, երբ գերազանցում է մեր գաղափարներին ու սահմանումներին, դառնալով վերանցական [...]»^[2], այսինքն՝ հավատք, որ գոյություն ունի ճանաչելի, հասկանալի, ընկալելի մի ճշմարտություն, որի գլխավոր յուրահատկությունը անհակասականությունն է:

Երբ ծնվում ենք, չենք հայտնվում թշնամաբար տրամադրված մի աշխարհում, քաոսի թագավորությունում, գրեթե այնպես, որ կարողանայինք ասել, թե այն մեր համար չէ: Ո՛չ, այլ հայտնվում ենք մի իրականության մեջ, որ ներդաշնակ է, տրամաբանական. վիթխարի է, բայց մենք կարողանում ենք ընկալել այն, հասկանալ, գոնե մասամբ. այդ իրականությունը, որ մեզնից մեծ է, մենք այն կարողանում ենք բովանդակել մեր գաղափարներում, կարողանում ենք տիրել նրան մեր մտքով, կարող ենք տարրալուծել այն և մինչև իսկ փոփոխել, ճիշտ որովհետև քաոսային չէ, պատահական չէ, այլ՝ համապատասխանում է մեզ: Նյութական տեսանկյունից դիտված, նա է մեզ բովանդակում. մտքով, սակայն, մենք տիրում ենք նրան, վերլուծում ենք, ուսումնասիրում ենք նրա էությունը և ծառայեցնում ենք մեր նպատակներին:

Այսպես էր մտորում քրիստոնյա մեծագույն փիլիսոփաներից ու գիտնականներից մեկը՝ Բլեզ Պասկալը. «Մարդն ա՛յլ բան չէ, քան սոսկ՝ մի եղեգ, ամենադյուրաբեկը բնության մեջ: Բայց մի եղեգ է, որ մտածում է: Հարկավոր չէ, որ տիեզերքը զինվի՝ նրան կոտորել կարողանալու համար. նրան սպանելու համար մի քիչ գոլորշին, մի կաթիլ ջուրն անգամ բավական է: Բայց, նաև եթե տիեզերքը կոտորի նրան, մարդը միշտ ավելի վեհ ու վսեմ կմնա, քան այն, ինչն իրեն սպանում է, քանի որ մարդը գիտի, որ մահանում է [...], տիեզերքը ոչինչ չգիտի: Ամբողջ մեր արժանապատվությունն, ուստի, կայանում է մտքի մեջ: Տարածության մեջ չէ, որ ես պետք է փնտրեմ իմ արժանապատվությունը, [...] տարածության միջոցով տիեզերքը բովանդակում է ինձ և կլանում իբրև մի կետ, մինչդեռ մտքի միջոցով ես եմ, որ բովանդակում եմ նրան»: Մտածող մի եղեգ, որ կարդում է տիեզերքի էջերի վրա, կասեր Լըժոնը. «Աստծո Հոգին, որ կառավարում է տիեզերքը և որ թելադրել է Իր օրենքները, կամեցել է Իր սեփական պատկերը դրոշմել կենդանի արարածներից միայն այս մեկի վրա, որն ունակ է զմայլվելու արարչությամբ: Քանի որ ստեղծվել ենք պատկերով և նմանությամբ Նրա, ով Տիեզերքի օրենքների հեղինակն է, հետևաբար փաստը, որ կարող ենք և կարողանում ենք որոշակիորեն ընկալել տիեզերքը, դառնում է տրամաբանական և ընդունելի»^[3]: