Համալսարանների ծնունդը

Ինչ վերաբերվում է համալսարաններին, գոնե նվազագույն չափով ուսյալ մարդկանցից յուրաքանչյուրը գիտի, որ աշխարհում առաջին համալսարանը հիմնվել է Բոլոնիայում, այսինքն՝ Կաթողիկե Եկեղեցու Պապական Պետության սահմաններից ներս, Տասնմեկերորդ դարի վերջին, և որ աշխարհի մյուս բոլոր հնագույն համալսարանները – Փարիզում, Օքսֆորդում, Պադովայում, Հռոմում, և այլուր – հիմնվել են կաթողիկե երկրներում կաթողիկե հոգևորականների կողմից, սերտ հարաբերություններ են ունեցել եկեղեցական աշխարհի հետ և վայելել են առանձնաշնորհություններ, որոնք տրվել են ուղղակի Պապերի, իսկ շատ հազվադեպ դեպքերում՝ նաև թագավորների կողմից^[1]: Ուսանողների և ուսուցիչների միավորումների (կորպորացիաների), այսինքն՝ համալսարանների առաջին նստավայրերը շատ հաճախ ապաստան էին գտնում վանքերում կամ եպիսկոպոսական դպրոցներում, իսկ ուսանողների մեծամասնությունն ընտրում էր դպիրի աստիճան ստանալ, որպեսզի ազատվեր քաղաքացիական իշխանություններից և ենթարկվեր եկեղեցական իշխանությանը, որը շա՜տ ավելի հանդուրժող էր և, դատաստանի անհրաժեշտության դեպքում, հետաքննության մեջ ավելի ճշտապահանջ^[2]: Փարիզը փիլիսոփայական և աստվածաբանական ուսումների համալսարանն էր, ուր դասավանդել է նաև Սբ. Թովմաս Աքուինացին, մինչդեռ Օքսֆորդը ֆրանչիսկյանների համալսարանն էր, ուր ակտիվ էին Ռոբերտ Բիգհիդը և Ռոջեր Բեյքընը:

 

Ողջ աշխարհում համալսարանների բացման ու զարգացման գործում Եկեղեցու ունեցած դերն ու նշանակությունը այնքան վիթխարի է, որ այստեղ անհնարին է նույնիսկ հպանցիկ կերպով անդրադառնալ բոլոր թեմաներին: Համառոտության համար գոհանամ միջնադարյան պատմության մասնագետ Լեո Մուլինի գրություններից սոսկ մի քանի մեջբերումներ անելով. «Համալսարանը դա Միջնադարի ստեղծագործությունն է, որ ծնունդ է առել մարդու, բնության և Աստծո վերաբերյալ միջնադարյան ինքնահատուկ տեսությունից: Համալսարանը դա քաղաքակրթության պատմության մեջ մի հստակ, օրիգինալ երևույթ է, ինչպես, օրինակի համար, անշարժ երգը և բազմաձայն երաժշտությունը: Բոլոր մեծ քաղաքակրթություններն ունեն իրենց ծեսերն ու իրենց տաճարները, իրենց սրբերն ու իրենց ավետարանները: Բոլորն էլ ունեն սրբազան և կրոնական իրականությունների զգացումը: Բոլորն էլ ապացուցել են իրենց կարողությունը՝ ստեղծելու գեղարվեստական, իմացական և հոգևոր արժեքներ: Բայց միմիայն եվրոպական միջնադարյան քաղաքակրթությունը ստեղծեց համալսարան հասկացողությունը, Բոլոնիայից մինչև Կրակով, Փարիզից մինչև Թոլեդո, Օքսֆորդից մինչև Ուպպսալա: 1600 թվականին աշխարհում գործող համալսարանների թիվը 100ից ավելի էր. բոլորն էլ գտնվում էին Եվրոպայի հասարակական-մշակութային սահմաններում: Ոչ մի համալսարան գոյություն չուներ աշխարհի ա՛յլ տարածաշրջաններում (բացառությամբ Լատինական Ամերիկայի, ուր ծաղկում էին կաթողիկե իսպանացիների գաղութները): Սա պատահական չէ: Իրոք, համալսարանը դա միջնադարյան ամբողջ հասարակության թռիչքի արդյունքն էր: [...] 1388 թվականին հրապարակված իր Կոնդակում, որով իր բարեհաճությունն էր արտահայտում և իր արտոնությունն էր տալիս Կոլոնիայում համալսարանի հիմնման կապակցությամբ, Ուրբանոս Վեցերորդ Պապը գրում է, որ նորաբաց հաստատության գլխավոր նպատակները լինելու են գիտության տարածումը՝ տգիտության մութ ամպերը փարատելու համար («scientia per quam pelluntur ignorantiae nubila»), մարդկանց արարքներն ու գործերը ճշմարտության լույսով լուսավորելը («in lumine veritatis»), և ի վերջո՝ այն, ինչը Պապի կողմից սահմանվում է որպես համալսարանի սոցիալական առաքելությունը. այն պետք է օգտակար լինի “որքան հասարակությանը, նույնքան անհատներին” («tam publica quam privata res geritur utiliter») և պետք է “ավելացնի մարդկանց բարեկեցությունը” («prosperitas humanae conditionis augetur»)»^[3]: Միջնադարյան համալսարաններում մեծապես հարգվում էր խոսքի ազատությունը և բոլոր հարցերը դրվում էին սեղանի վրա և քննարկվում էին, մշակվում էր քննադատական մոտեցումը: Համալսարան մուտքը բաց էր նաև գյուղացի աղքատ ընտանիքներում ծնված պատանիների համար: Եկեղեցական իշխանություններն ամեն բան անում էին, որպեսզի աղքատ երիտասարդները ևս ստանային ուսման հնարավորություն. «Ուրբանոս Հինգերորդ Պապը կրթաթոշակ էր հատկացնում 1.400 աղքատ ուսանողների համար: Եթե ինչ որ մեկը ինչ որ մի առարկություն էր հնչեցնում իր չափազանց առատաձեռնության հասցեին, նա նախևառաջ պատասխանում էր, որ իր “պաշտպանյալների” մեծամասնությունը քահանա չէր դառնում, այլ՝ ընտանիքի հայրեր, որոնց համար ուսումները բարերար արդյունքներ էին ապահովելու, նույնիսկ եթե նվիրվելու լինեին հողագործությանը: Բայց ուղղակիորեն հատկացվող կրթաթոշակները միակ ձևը չէին, որով եկեղեցական իշխանություններն օգնության էին հասնում աղքատ ուսանողներին: Միջնադարյան հասարակությունը ամեն կերպ բազմապատկում էր համալսարան մուտք գործելու հնարավորությունները աշխատավոր դասակարգի զավակների համար: 1233 թվականին Գրիգոր Իններորդ Պապը 40 օրվա ինդուլգենցիա է հաստատում այն բոլոր “բարերարների” համար, որոնք վճարում էին աղքատ ուսանողների կեցության ծախսերը: Թուլուզում դա ընկալում էին որպես խղճի պարտականություն: Մի քանի օրվա ընթացքում ժողովուրդը հավաքում է 56 փայտե մահճակալ, 52 ծղոտե և 49 փետուրե անկողին: Իննովկենտիոս Չորրորդ Պապը 1245 թվականին պատվիրում է այդ քաղաքի Եպիսկոպոսին, որպեսզի լուծի “աղքատ ուսանողների” կացարանների հարցը և հսկի, որ նրանք ընդունվեն սիրով և տեղավորվեն “հանրային երթևեկությանճանապարհներից հեռու” («extra viam publicam»), ապահովելու համար բացարձակ կերպով խաղաղ միջավայր ուսման համար (անկասկած նաև ավելի հեշտորեն հսկել կարողանալու համար)»^[4]: