Գլուխ Ա. - Հոդված 1. - Հատված Բ. / բ) Աստծո հայտնությունը որպես Երրորդություն

ՈՐԴԻՆ ՀԱՅՏՆՈՒՄ Է ՀՈՐԸ

238. Բազմաթիվ կրոնների մոտ Աստված կոչվում է «Հայր»։ Հաճախ Աստվածությունը նկատվում է որպես «աստվածների և մարդկանց հայրը»։ Իսրայելի մոտ Աստված կոչվում է Հայր, որովհետև տիեզերքի Արարիչն է^[1]։ Է՛լ ավելի, Աստված Հայր է՝ Ուխտի և Իսրայելին՝ Իր «առաջնեկին» (Ել 4, 22) տված Օրենքի ուժով։ Կոչվում է նաև Հայր Իսրայելի թագավորի^[2]։ Ամբողջովին յուրահատուկ կերպով Նա «Հայրն է աղքատների», որբի, այրիի, ովքեր Իր սիրալի պաշտպանության ներքո են^[3]։

239. Աստծուն «Հայր» անվամբ դիմելով՝ հավատքի լեզուն երևան է հանում հատկապես երկու տեսանկյուններ. որ Աստված ամեն ինչի առաջնային սկիզբն է և վերանցական հեղինակություն է, և որ, միաժամանակ, բարություն և սիրալի հոգատարություն է Իր բոլոր զավակների հանդեպ։ Աստծո այս հայրական գորովը հնարավոր է արտահայտել նաև մայրության պատկերով^[4], որն է՛լ ավելի լավ է մատնանշում Աստծո ներբնակությունը, սերտ մտերմությունը Աստծո և Իր արարածի միջև։ Հավատքի լեզուն այսպիսով հղում է կատարում ծնողների մարդկային փորձառությանը, ովքեր, որոշակի առումով, մարդու համար Աստծո առաջին ներկայացուցիչներն են։ Այդ փորձառությունը, սակայն, նաև ցույց է տալիս, որ մարդկային ծնողները կարող են սխալվել և աղավաղել հայրության ու մայրության իրական դիմագիծը։ Տեղին է, հետևաբար, հիշել, որ Աստված անդրանցական է՝ սեռերի մարդկային տարբերության համեմատ։ Նա ո՛չ այր է և ո՛չ էլ կին. Նա Աստված է։ Անդրանցական է, ուստի, մարդկային և՛ հայրության, և՛ մայրության համեմատ^[5], լինելով հանդերձ դրանց սկզբնաղբյուրն ու բնօրինակը^[6]։ Ոչ ոք Աստծո չափ հայր չէ։

240. Հիսուսը հայտնեց, որ Աստված «Հայր» է մի չլսված իմաստով. ո՛չ միայն Հայր է, որովհետև Արարիչն է, այլ՝ ի հավիտենից Հայրն է Իր միածին Որդու, Ով հավիտենական Որդի է՝ Իր Հոր հետ ունեցած հարաբերության պատճառով։ «Ոչ ոք չի ճանաչում Որդուն, եթե ո՛չ միայն՝ Հայրը, և ոչ ոք չի ճանաչում Հորը, եթե ո՛չ միայն՝ Որդին, և նա, ում որ Որդին կկամենա հայտնել» (Մտթ 11, 27)։

241. Սրա համար են Առաքյալները Հիսուսին դավանում որպես «Բան»^[7], որ «սկզբում [...] Աստծո մոտ էր, և Բանն Աստված էր» (Հվհ 1, 1), որպես Նա, Ով «անտեսանելի Աստծո պատկերն» է (Կղս 1, 15) և «ճառագայթումը Նրա փառքի և նկարագիրը Նրա էության» (Եբր 1, 3)։

242. Նրանցից հետո, Առաքելական Ավանդությանը հետևելով, Եկեղեցին 325թ.ին Նիկեայում, Տիեզերական Առաջին Ժողովի ժամանակ, դավանեց, որ Որդին «համագոյակից»^[8] է Հորը, այսինքն՝ մեկ միակ Աստված է Նրա հետ։ Տիեզերական Երկրորդ Ժողովը, 381թ.ին Կոստանդնուպոլսում, Նիկեական Հավատամքի իր բանաձևման մեջ պահպանեց այս արտահայտությունը և դավանեց «Աստծո միածին Որդուն, Հորից ծնված նախքան բոլոր հավիտյանները, Լույս Լույսից, ճշմարիտ Աստված ճշմարիտ Աստծուց, ծնված՝ ո՛չ ստեղծված, համագոյակից Հորը»^[9]։

ՀՈԳԻՆ ՀԱՅՏՆՈՒՄ Է ՀՈՐԸ ԵՎ ՈՐԴՈՒՆ

243. Իր զատկից առաջ, Հիսուսն ավետում է առաքումը «մի ա՛յլ Մխիթարչի» (Պաշտպանի). Սուրբ Հոգու։ Հոգին, որ գործում է արարչությունից ի վեր^[10], որ արդեն իսկ «խոսել էր մարգարեների միջոցով»^[11], բնակվելու էր աշակերտների հետ և լինելու էր նրանց մեջ^[12], ուսուցանելու համար նրանց ամեն բան^[13] և առաջնորդելու համար նրանց «դեպի ամբողջական ճշմարտությունը» (Հվհ 16, 13)։ Այսպիսով, Սուրբ Հոգին հայտնվում է որպես աստվածային մեկ ա՛յլ Անձ, Հիսուսի և Հոր հետ հարաբերության մեջ։

244. Հոգու հավիտենական ծագումը հայտնվում է ժամանակի մեջ ի կատար ածած Իր առաքելության միջոցով։ Սուրբ Հոգին առաքվում է Առաքյալներին և Եկեղեցուն թե՛ Հոր կողմից հանուն Որդու, և թե՛ անձամբ Որդու կողմից՝ Հոր մոտ Իր վերադարձից հետո^[14]։ Հիսուսի փառավորումից հետո Հոգու Անձի առաքումը^[15] լիությամբ հայտնում է Ամենասուրբ Երրորդության խորհուրդը։

245. Հոգու վերաբերյալ առաքելական հավատքը դավանվել է Տիեզերական Երկրորդ Ժողովի ժամանակ, 381թ.ին Կոստանդնուպոլսում. Հավատում ենք «Սուրբ Հոգուն, Ով Տեր է և տալիս է կյանքը. և բխում է Հորից»^[16]։ Այսպիսով Եկեղեցին ճանաչում է Հորը որպես «աղբյուր և ակունք ամբողջ աստվածության»^[17]։ Սուրբ Հոգու հավիտենական բխումն, այդուհանդերձ, առանց որևէ առնչության չէ Որդու ծննդյան հետ. «Սուրբ Հոգին, Ով Երրորդության երրորդ Անձն է, Աստված է, մեկ և հավասար՝ Հորը և Որդուն, համագոյակից և նաև բնութենակից [...] ։ Սակայն չի ասվում, թե Նա միմիայն Հոր Հոգին է, այլ՝ Հոգին է միաժամանակ Հոր և Որդու»^[18]։ Եկեղեցու Կոստանդնուպոլսի Ժողովի Հավատամքը դավանում է. «Հոր և Որդու հետ երկրպագվում է ու փառաբանվում»^[19]։

246. Հավատամքի լատին ավանդությունը դավանում է, որ Սուրբ Հոգին «բխում է Հորից և Որդուց [Filioque]»։ Ֆլորենցիայի Ժողովը 1439թ.ին հստակեցնում է. «Սուրբ Հոգին Իր գոյացական էությունն ու լինելությունը ստանում է միաժամանակ Հորից և Որդուց, և [...] ի հավիտենից բխում է Մեկից և Մյուսից, ինչպես մեկ միակ Սկզբից և մեկ միակ փչմամբ [...] ։ Եվ քանի որ այն ամենը, ինչը որ Հորինն է, նույն Ինքն Հայրը տվել է Իր միածին Որդուն՝ ծնելով Նրան, բացառությամբ Իր Հայր լինելու, նաև Սուրբ Հոգու այս բխումը նաև Որդուց՝ Որդին ի հավիտենից ստացել է Իր Հորից, Ով ծնել է նաև Իրեն՝ Որդուն»^[20]։

247. «Եվ Որդուց» հաստատումը բացակայում էր 381թ.ին Կոստանդնուպոլսում դավանված Հավատամքի մեջ։ Բայց լատին և ալեքսանդրյան մի հնագույն ավանդության վրա հիմնվելով, Սուրբ Լևոն Պապը դոգմատիկ կերպով այն դավանել էր 447թ.ին արդեն^[21], նախքան Հռոմի կողմից 381թ.ի Հավատամքի ճանաչումն ու ընդունումը՝ 451թ.ին, Քաղկեդոնի Ժողովի միջոցով։ Հավատամքի մեջ այս բանաձևի գործածումը կամաց կամաց մուտք գործեց Լատին Ծեսից ներս (Ութերորդ և Տասնմեկերորդ դարերի միջև)։ Նիկեա-Կոստանդնուպոլսյան Հավատամքի մեջ Լատին Ծեսի կողմից «Եվ Որդուց» բանաձևի ներմուծումն իրենից ներկայացնում է, մինչև օրս, անհամաձայնության մի կետ՝ Արևելյան Եկեղեցիների հետ։

248. Արևելյան ավանդությունը նախևառաջ ընդգծում է այն ճշմարտությունը, որ Հայրը, Սուրբ Հոգու առնչությամբ, առաջին ակունքն է։ Դավանելով, որ Հոգին «բխում է Հորից» (Հվհ 15, 26), հաստատում է, որ Հոգին բխում է Հորից՝ Որդու միջոցով^[22]։ Արևմտյան ավանդությունը շեշտն առավել դնում է Հոր և Որդու միջև համագոյակցական հաղորդության վրա, հաստատելով, որ Հոգին բխում է Հորից և Որդուց (Filioque)։ Սա ասում է «օրինավոր և տրամաբանական կերպով»^[23]. արդարև, Իրենց համագոյակցական հաղորդության մեջ աստվածային Անձերի հավիտենական կարգն ինքնըստինքյան պահանջում է, որ Հայրը լինի Հոգու առաջին ակունքը, որովհետև «անպատճառ պատճառն» է^[24]. բայց նաև, – քանի որ Միածին Որդու Հայրն է – , որ Նրա հետ միասին լինի «միակ ակունքը, որից բխում է Սուրբ Հոգին»^[25]։ Այս օրինավոր հավելումը, եթե չի ներկայացվում աղավաղելով դրա իմաստը, ոչնչով չի վնասում դավանված միևնույն խորհրդի իրականության հանդեպ հավատքի ինքնությանը։