Հարաբերությունները Հովհաննեսի Ավետարանի և համատես Ավետարանների միջև

Եթե համատես երեք՝ Մատթեոսի, Մարկոսի և Ղուկասի Ավետարանների ընթերցումից հետո սկսում ենք Հովհաննեսի Ավետարանի ընթերցումը, իսկույն նկատում ենք, որ մուտք ենք գործել մի բավականին տարբեր միջավայր: Նախաբանի մեջ արդեն, Ավետարանիչն իսկույն բարձրաթռիչք ճախրում է դեպի Ամենասուրբ Երրորդության դավանումը: Հասկանալի է դառնում, հետևաբար, թե ինչո՛ւ է պատկերը, որով սրբանկարչության մեջ ներկայացվում է Հովհաննես Ավետարանիչը, արծիվն է. նա «բոլորից ավելի վեր է ճախրում, բարձրանալով երկրի խավարամածությունից վեր, մինչև որ անշեղ սևեռում է իր աչքերը ճշմարտության լույսի մեջ ... »^[1]:

Դեպքերի ներկայացման մեջ չորրորդ Ավետարանը ժամանակագրական ա՛յլ հերթականության է հետևում, քան մյուս երեքը: Քրիստոսի գործունեությունը կենտրոնացնում է հիմնականում Հուդեայում: Թեև խոսում է նաև Գալիլեայում կատարված հասարակական գործունեության մասին (2; 6), որին լայնորեն անդրադառնում են համատես երեք Ավետարանները, Հովհաննեսն իր ուշադրությունն ավելի կենտրոնացնում է Հիսուսի կողմից Երուսաղեմում ծավալած գործունեության վրա: Առաջին երեք Ավետարանները պատմում են դեպի Երուսաղեմ կատարված միայն մեկ ճամփորդության մասին, որի ավարտին Քրիստոսը մահվան է ենթարկվում Զատկի տոնի օրերին: Հովհաննեսը մինչդեռ ասում է, որ Հիսուսն Իր քարոզչության ընթացքում առնվազն երեք անգամ այցելել է Երուսաղեմ (2, 13.23; 5, 11; 6, 4; 12, 1): Համատես Ավետարաններում պատմված քսանիննը հրաշքներից Հովհաննեսը հիշատակում է միայն երկուսը (6, 11.19), բայց ավելացնում է հինգ ուրիշ հրաշքներ, որ բացակայում են մյուս Ավետարաններում (2, 1-11; 4, 46-54; 5, 1-9; 9, 1-41; 11, 33-44): Ոչինչ չի ասում Պայծառակերպության, ինչպես նաև Վերջին Ընթրիքի ժամանակ Ամենասուրբ Հաղորդության խորհրդի հաստատման մասին, բայց դրա փոխարեն ընդարձակ կերպով հիշատակում է Կյանքի Հացի մասին Հիսուսի ճառը (6, 32-58):

Հիսուսի Չարչարանքների, Մահվան ու Հարության ներկայացման մեջ չորրորդ Ավետարանը համընկնում է մյուս երեքի հետ, բայց այս իրադարձությունների ընկալումն է իրեն բնորոշ. ամեն բան ներկայացվում է Քրիստոսի փառավորման լույսի ներքո. Հովհաննեսն այդ ամենի մեջ տեսնում է Հիսուսի «ժամը» (2, 4; 7, 30; 13, 1; 17, 1), երբ Հայրը փառավորում է Որդուն, Ով, մահանալով, հաղթում է սատանային, մեղքին ու մահվանը, և բարձրացվում է բոլոր արարածներից վեր (12, 32-33): Այսպիսով, երբ Հիսուսը կանխավ զգուշացնում է Իր չարչարանքների մասին, համատես երեք Ավետարաններն ընդգծում են անհրաժեշտությունը, որ Մարդու Որդին «տառապի» (Մտթ 16, 21; Մրկ 8, 31; Ղկս 9, 22), իսկ Հովհաննեսը՝ որ «բարձրացվի» (3, 14-15; 8, 28; 12, 32-33):

Հիսուսի վարդապետությունն ինքնին տարբեր նրբերանգներով է ներկայանում Հովհաննեսի և մյուս Ավետարանիչների մոտ: Օրինակ, չորրորդ Ավետարանը միայն մեկ անգամ է խոսում «Երկնքի Արքայության» մասին («Աստծո Արքայություն» տարբերակով), մինչդեռ համատես Ավետարանները, հատկապես Մատթեոսը, բազմաթիվ անգամներ հիշատակում են այն (Հվհ 3, 5; Մտթ 3, 2; 4, 23; 5, 3; 11, 12; 13, 24; և այլն): Ինչպես նաև, Հովհաննեսը շատ չի անդրադառնում այնպիսի թեմաների, որոնք հաճախակի են հանդիպում մյուս Ավետարաններում, ինչպիսիք են շաբաթ օրվա խնդիրը, փարիսեցիական օրինապաշտությունը և ա՛յլ նման խնդիրներ. ընդարձակ կերպով խոսում է, մինչդեռ, կյանքի, ճշմարտության, լույսի, փառքի մասին. թեմաներ, որոնց վերաբերյալ սոսկ թեթևակի ակնարկներ են գտնվում մյուս Ավետարաններում:

Այս տարբերությունների ամենատրամաբանական բացատրությունն այն է, որ մյուս երեք Ավետարաններից հետո գրված լինելով՝ Հովհաննեսի Ավետարանը ջանում է լրացնել և լուսաբանել այն, ինչը որ արդեն պատմված էր մյուս Ավետարանիչների կողմից: Իր Ավետարանը ոչ մի կետում չի հակասում մյուս երեքին, այլ՝ կատարում է ճշգրտումներ, որոնց մյուս Ավետարանիչները չեն անդրադարձել: Օրինակ, Քրիստոսի հետևորդներին հովվելու մանդատը, որն եռակի հանդիսավորությամբ տրվում է Պետրոսին (21, 15-19), բացատրում է, թե ինչպե՛ս Պետրոսը պետք է կատարեր իրեն հանձնված առաքելությունը՝ լինելու այն վեմը, որի վրա Քրիստոսը կառուցելու էր Իր Եկեղեցին (Մտթ 16, 18):

Հովհաննես Առաքյալն ինքն է, որ հուշում է իր ինքնատիպ մոտեցման պատճառը: Հայտարարում է, որ իր Ավետարանով իր նպատակն է վկայություն տալ այն բաներին, որոնք ինքը տեսել է ու լսել: «Ավետարանել» և «քարոզել» արտահայտություններից ավելի, չորրորդ Ավետարանը նախընտրում է գործածել «վկայել» կամ «վկայություն տալ» և «ուսուցանել» հասկացողությունները: Օրինակ, Հովհաննես Մկրտչի քարոզչությունը ներկայացնում է որպես Քրիստոսին ի նպաստ տրված վկայություն (1, 7.19.32.34; 3, 26; 5, 33): Չորրորդ Ավետարանում շատերն են հանդես գալիս որպես Քրիստոսի վկաները: Նախևառաջ Հայրը, Ով առաքել է Նրան (5, 37). ապա Քրիստոսն Ինքն է, որ վկայում է Իր իսկ Անձին, որովհետև գիտի, թե որտեղի՛ց է եկել և ո՛ւր է գնում (8, 14), և հետևաբար՝ վկայում է այն, ինչ տեսել է (3, 11). նմանապես, Սուրբ Գրվածքներն են վկայում Հիսուս Քրիստոսին (5, 39). այնպես՝ ինչպես վարվելու է Հոգին, երբ ուղարկվելու է  (15, 26): Վերջում, խոսքն Առաքյալներին ուղղելով, Հիսուսը հայտարարում է. «Դուք էլ, այո՛, կվկայեք, որովհետև սկզբից ևեթ իմ հետ եք» (15, 27):

Վկայության այս հասկացողությունը, թեև ո՛չ այնքան ուժգին կերպով, որքան Հովհաննեսի մոտ, հավասարապես ներկա է նորկտակարանյան մյուս գրքերում ևս. օրինակ, Եբր 12, 1-ում: Եկեղեցու առաջին ժամանակներում հաճախ էր պատահում, որ Քրիստոսի հանդեպ սեփական հավատքի վկայությունը հաստատվում էր սեփական իսկ արյան հեղմամբ, այնպես՝ որ մարտիրոսությունը հանդիսանում էր որպես Տիրոջ հանդեպ կատարյալ նվիրվածության գագաթնակետը: Մարտիրոս եզրը սերում է հունարեն «μαρτυρέω» - «մառտյուռէօ» բայից, որ նշանակում է հենց «վկայել»: Նոր Կտակարանում այս բայը գործածված է 76 անգամ, որոնցից 47-ը Հովհաննեսի կողմից (33-ը՝ Ավետարանում, 10-ը՝ Նամակներում, և 4-ը՝ Հայտնության գրքում): Յուրաքանչյուր քրիստոնյա, ըստ Հովհաննես Առաքյալի, պետք է մի «մարտիրոս» լինի, այսինքն՝ մի հավատարիմ վկա, ո՛ւր էլ որ գտնվելու լինի, Տիրոջ մասին մի կենդանի վկայություն մարդկանց մեջ:

Հովհաննեսի Ավետարանի ինքնատիպությունն արտահայտվում է նաև մի ա՛յլ տեսանկյունից դիտված, որը Կղեմես Ալեքսանդրացուն մղել է հաստատելու, որ գտնվում ենք մի «հոգևոր» Ավետարանի դիմաց. այս պատճառով էլ Հովհաննես Առաքյալը ավանդաբար արժանացել է նաև Աստվածաբան կոչմանը. խոսքը վերաբերվում է Ավետարանչի ակնհայտ հակմանը՝ ընդգծելու Հիսուսի խոսքերի ու գործերի ամենախորին իմաստն ու նշանակությունը: Հիսուսը սովոր է սկսել Իր ուսուցումը առեղծվածային խոսքերով, որոնք հետաքրքրություն են առաջացնում զրուցակցի մեջ և ծնունդ են տալիս մի խոսակցության, որի ընթացքում ներկայացվում է ուսմունքային մի մասնավոր կետ: Օրինակ, երբ Նիկոդեմոսի հետ հանդիպման ժամանակ խոսում է նոր կյանքի մասին, կամ երբ սամարացի կնոջ հետ երկխոսության մեջ զարգացնում է կենդանի ջրի թեման: Հիսուսի խոսքերն, հետևաբար, պահանջում են ավելի խորը ըմբռնում, քան որքան որ կարող է թվալ առաջին հայացքից: Եվ իրոք, միայն երբ ստանում են Սուրբ Հոգին, աշակերտները լիակատար գիտակցություն են ձեռքբերում այն իմաստի վերաբերյալ, որ Վարդապետի խոսքերն ուզում էին հասկացնել իրենց (14, 26): Սրա համար է, որ մեկից ավելի առիթներով Ավետարանիչն ընդգծում է, որ իրենք չէին կարողանում հասկանալ Հիսուսի խոսքերը, այլ՝ Հարությունից հետո է միայն, որ ընդունակ եղան ընկալելու դրանց խորին իմաստը (2, 17.22; 12, 16; 13, 7; 16, 14): Վարդապետը, իմանալով, որ աշակերտների համար դժվար է հասկանալը, նրանց քաջալերում է Սուրբ Հոգու գալստյան խոստմամբ, Ով առաջնորդելու է նրանց դեպի ճշմարտության լիությունը (16, 13):

Ո՛չ միայն խոսքերի, այլ՝ նաև գործերի իմաստը ավելի խորն է, քան որքան կարող է թվալ: Շատ անգամներ դեպքերն ու իրադարձությունները առիթ են, կամ մեկնակետ, որոշակի մի ուսուցում ներկայացնելու համար (հմմտ. նաև, օրինակ, Ովս 1, 2-11; Երմ 16, 1-3; 18, 1-5): Սա մեծապես համապատասխանում է չորրորդ Ավետարանի և սեմական մտածողության մասնավոր նկարագրին, որը սիրում ու նախընտրում է կոնկրետն ու զգալին ավելի, քան սոսկ տեսականը:

Հովհաննես Ավետարանիչն ընտրում է Հիսուսի հրաշքներից մի քանիսը, որովհետև դրանք նպատակահարմար է գտնում ուսմունքային այն կետերի ներկայացման համար, որոնց վրա կամենում է շեշտադրում կատարել. Կանայի հարսանիքի ժամանակ Հիսուսը բացահայտում է Իր փառքը և, միաժամանակ, տեսանելի է դարձնում մեսսիական դարաշրջանի սկիզբը, ինչպես նաև՝ նշմարել է տալիս սկսվող այդ նոր դարաշրջանում Իր Մոր ունեցած դերակատարությունը (2, 1-11). հացերի ու ձկների բազմացումը, որի մասին պատմում են բոլոր Ավետարանիչները, պատմական նախաբանն է հանդիսանում Հիսուսի այն խոսքերի համար, որոնք ներկայացնում են Կյանքի Հացի շուրջ ուսմունքը (6, 1-15.22-66). ի ծնե կույրի բժշկումը Ավետարանչին պատեհ առիթ է տալիս ի ցույց դնելու փարիսեցիների կուրությունը աշխարհի լույսի, այսինքն՝ Քրիստոսի դիմաց (9, 1-41). Ղազարոսի վերակենդանացման առիթով Վարդապետն ուսուցանում է, որ միմիայն Ինքն է հարությունն ու կյանքը (11, 1-46):

Հովհաննեսը մի քանի անգամ կրկնում է, որ «տեսել է» բոլոր այս բաները, որ դրանց «հպվել է» իր իսկ ձեռքերով (Հվհ 1, 14; 19, 35; 1Հվհ 1, 2): Քարոզչության ու աղոթքի բազմաթիվ տարիներից հետո բնական ու տրամաբանական է, որ պատահած դեպքերը և ունկնդրած խոսքերը դիտվում էին ավելի խորաթափանց ու լուսավոր տեսանկյունից: Իրավացիորեն է Օգոստինոս Հիպպոնացին ասում, որ Հովհաննես Ավետարանիչը «բարձրացել է մարմնից վեր. երկրից վեր, որի վրա քայլում էր. ծովերից վեր, որոնք տեսնում էր. օդից վեր, ուր սավառնում են թռչունները. բարձրացել է արևից, աստղերից վեր. բոլոր անտեսանելի հոգիներից վեր. և իր հոգու հայեցողության միջոցով բարձրացել է իր իսկ հոգուց վեր: Բոլոր այս բաներից վեր բարձրանալուց հետո, և իր հոգին իրենից իսկ ավելի վեր բարձրացնելուց հետո, ո՞ւր է հասել, ի՞նչ է տեսել: ''Սկզբում էր Բանը, և Բանն Աստծո մոտ էր''»^[2]:

Եզրակացնելով, Հովհաննեսի Ավետարանը չի հակասում առաջին երեք Ավետարաններին, այլ՝ չի ցանկանում կրկնել դրանց բովանդակությունը, նախընտրելով լրացնել դրանք և լուսաբանել: